O fuafuaga a Kuatemala a INCO ua toeitiiti atoa le sefulu tausaga o aoina pefu. Sa ou manatu e oo atu i le faaiuga o le 1962 o le a tatou amataina se galuega faatino ma sa ou manatu lava talu mai lena taimi. Harry S. Wingate (sa avea muamua ma taitaifono o le INCO), Fortune Magazine, Mati 1970.
I le aso 10 o Oketopa, 2007, na faalauiloa aloaia ai e Andrew Grant mai le Skye Resources a Vancouver se amataga fou mo le la'uina o nikeli i le itulagi o Izabal i matu sasa'e o Kuatemala. Na ta'ua e le au lomitusi le fausiaina o le ono afe o galuega ma le tolusefulu tausaga o le ola maina, ae o le sui minisita o Energy and Mines Jorge García Chiú na talepeina le auala, amata mai i le 2009, o le a aoina ai e le malo le $54,000,000 i lafoga mai le kamupani i tausaga taitasi.
I le silia ma le tolu masina mulimuli ane, i le aso 30 o Ianuari, 2008, na faasilasila ai e Skye e le mafai ona latou maua le faʻatupeina e manaʻomia mo le poloketi, ma o le a le faʻagasolo le maina seʻi vagana ua faʻaleleia maketi tau tupe a Amerika. Talu mai lena taimi, o Skye's CEO, Ian Austin, ma William Enrico, le VP of Operations, ua faamavae mai o latou tulaga. E ui o le kamupani e ono talitonu le au fai sea i se isi itu, o lenei galuega tele eli nickel ua ausia le tulaga lava e tasi na faia e lona muamua pe a ma le tolusefulu tausaga talu ai: taofi seia oʻo i se isi faʻaaliga.
O le tala i le Skye Resources i Kuatemala o se tala na faamatalaina muamua, toetoe lava o le tusi. O le fa'amatalaga iloga e uiga i le ofoofogia o le atina'eina o le tamaoaiga fa'afetai i se poloketi nickel tele a Kanata. Nai lo Skye Resources, o le tagata taʻalo tele i Kuatemala ua tuanaʻi o se tasi o pulou pito i luga a Kanata: le International Nickel Company (Inco).
O le tala faasolopito o Amerika i Matu galuega faʻameamea i totonu o le itulagi o se faʻamalama e malamalama ai i gaioiga o loʻo i ai nei a Skye Resources i le eria, ma tuʻu ai le tuuga i aso nei mo minerale, e taʻitaʻia e kamupani maina a Kanata, i totonu o le tala.
Taua Metala ma le tele o Coups
Aʻo leʻi oʻo mai Inco i luga o le vaaiga, na maua e le Hanna Mining Company laisene mai le malo o le militeri a Castillo Armas e laʻu ai i le itulagi o Izabal i Kuatemala i le 1956. Na tuʻuina atu laisene i le lua tausaga puupuu talu ona fuafuaina e le US State Department ma le Central Intelligence Agency, fa'atulaga ma fa'atupe se fa'alavelave fa'asaga ia Jacobo Arbenz, le peresetene filifilia fa'atemokalasi a le atunu'u.
Hanna Mining Company o se foaʻi tele i le Republican Party. O le sa avea muamua ma peresitene o Hanna, George Humphrey, sa avea ma Failautusi o le Matagaluega o Tupe i le taimi o le pulega a Eisenhower, ma e faapea sa tumau pea le sootaga vavalalata ma John Foster Dulles. I le faaopoopo atu i le ulufale atu o Hanna i Kuatemala i le lua tausaga talu ona maeʻa le osofaʻiga, na faʻatūina pe faʻamalosia e le kamupani galuega i Iran ina ua maeʻa le osofaʻiga i le 1953, ma i Pasila ina ua maeʻa le osofaʻiga i le 1964.
Na faatauina e Inco se 80% sea i le poloketi Kuatemala, ua taʻua o Exmibal, mai Hanna i le 1960.
E tusa ai ma se lipoti na tusia mo le North American Congress on Latin America i le 1974, "E tatau ona faia e Exmibal se $250 miliona tupe teufaafaigaluega i Kuatemala, faaluaina uma tupe teufaafaigaluega mai fafo, ma mafua ai se suiga tele i le tamaoaiga o Kuatemala; Exmibal na tuuina atu le aia tatau e la'u, faamama, ma auina atu i fafo le 60 miliona pauna nickel i tausaga taitasi mo le isi 40 tausaga."
I le 1954, na taʻua ai e le matagaluega o puipuiga a le US e faapea o le nickel "e sili ona latalata i le avea ma 'mea moni' o taua," ona o lona taua i le fausiaina o afi faʻaonaponei mo vaalele ma vaalele, faʻapea foʻi ma le faʻapipiʻiina o ofutau mo vaʻa taua. I le taimi o le Taua a Korea, e sili atu ma le afa o le US sapalai nickel sa faʻaaogaina mo le gaosiga o le militeri.
O Nickel ua leva ona taʻua o se "minera faʻapitoa" e le US Department of Defense. I aso nei, o le nickel o se uʻamea taua o loʻo faia pea se sao tele i taua, ae e iai foʻi le tele o faʻaoga i le gaosiga o mea faʻaeletonika, taʻavale ma faʻatasi ma isi metala, e pei o le uamea.
Fesoasoani Tupe i le Pisinisi Tumaoti: O le Inco Precedent
O le Exmibal mine a Inco na tuai i le tele o taimi aʻo leʻi amataina le gaosiga.
E ui na fausia se fale faumea, fale eletise ma ogaumu, ma toe tusia tulafono o lafoga ma lafoga i le tele o tausaga o fefinauai e loia ma tagata faigaluega a Inco, ae na o le tolu tausaga na faagaoioia ai le maina, mai le 1978 seia oo i le 1980. O se aofaiga tele e 11,000 tone nikeli. na gaosia, mai le 1,200,000 tone na fuafuaina.
O sea gaioiga, e maua ai na o se vaega o le nickel na valoia, na na o le tele o fesoasoani ma faʻatupeina na tuʻuina atu i Inco e le US ma Kanata malo ma International Financial Institutions.
E oo mai i le 1977, o le faatupeina o Exmibal e aofia ai le $15 miliona tala faaunegatupe mai le International Finance Corporation a le Faletupe o le Lalolagi, $13.5 miliona tala faaunegatupe mai le US Export Import Bank, $17.25 miliona tala faaunegatupe mai le Canada’s Export Development Corporation, ma le $6 miliona mai le Central American Bank for Economic Integration (o ia lava o se foafoaga o le US AID).
"O le a fesoasoani le setete o Kanata i se mea faapena e le tatau ona mafua ai ona faateia" o le tala lea a Jamie Swift i lana tusi The Big Nickel: Inco i le fale ma fafo, faaauauina "O le talafaasolopito o le lagolago a le malo o Kanata i pisinisi tumaoti na amata mai i le fausiaina. o le CPR ma le Confederation."
Na faamatala e Penny Lernoux le tulaga sili ona lelei na tuuina atu i le Inco e malo o Amerika i Matu i lana tusi i le Cry the People: “… a o Uosigitone e lei popole i le siitia atu o le au Guatemalans $13.5 miliona mo le galuega nickel, mo le tele o tausaga na musu e nono atu tupe mo se auala. i le Vasa Atalani semanu e le mafai ai e United Fruit ona alu ese mai pisinisi.
I le taimi nei, talu ai nei na toe suʻesuʻeina ai le Faletupe a le Lalolagi i Kuatemala ona o le latou nonogatupe i le 2004 e $45 miliona i le Glamis Gold (lea ua taʻua nei o Goldcorp) mo le fausiaina o le Marlin mine ua finau.
Taofi e pei o se Tulafono, i Taimi o Taua ma Taimi o le Filemu
Fai mai Swift "... e pei lava ona faia e le Iunaite Setete ia Kuatemala 'saogalemu mo le faatemokalasi' i le 1954, na faapena foi ona faia e Colonel Carlos Arana Osoria nei itumalo ia saogalemu mo Inco i le 1968."
O le tele o aʻoaʻoga ma taʻitaʻi faigaluega oe na faʻasalaina le poloketi Exmibal na fasiotia pe faʻamalosia e ave faʻatagataotauaina o se vaega o le avea Guatemala ma nofoaga "saogalemu" mo Inco.
I Alta Verapaz, o le fale o se vaega tele o le Exmibal concession, e 65 fasiotiga tagata i le tele o tausaga o feteenaiga i totonu. O le Fasiotiga a Panzós, lea na tupu i le 30 tausaga talu ai ia Me, na afua mai i le taofiofia o manaoga o tagatanuu mo suafa fanua i le lotolotoi o le ulufale mai o tupe teufaafaigaluega tuusao mai fafo. Panzós o le isi taulaga i sisifo mai le poloketi Exmibal, i le fatu o Kuatemala e taʻua o "itumalo nikeli."
O suli ma aiga o tagata na maliliu pe na mou atu ona o le tautala faasaga i le poloketi Exmibal o loʻo nonofo pea i le eria. O nu'u uma o Mayan Qeq'chi na fa'ate'aina e fai le avanoa mo Inco o lo'o fa'aauau pea a latou mana'oga mo a latou aia tatau fa'asolopito e fa'aigoaina fanua mo fale ma seleselega.
Ia Setema o le 2006, e lima nuu e leai ni fanua na nofoia fanua ia e iai a latou tala faasolopito, ae o le Skye Resources e fai mai e ana. O nuu na tutuli ese ma le sauā mai fanua ia Novema o le 2006, ma ia Ianuari o le 2007.
O le taʻitaʻi o le Puipuiga a Skye Resources i le taimi na tuliesea ai, o se alii fitafita e igoa ia Mynor Padilla.
I le taimi o le tuliesea o Ianuari, na susunuina ai fale o tagata o le nuu ma sa auai le vaegaau i le taufaamatau i nuu, i se faalataina manino o le 1996 Peace Accords. O tagata na iai i le tuliesea na fai mai na faamanatu ia i latou le "taimi o taua" e ala i faiga sauā ma taufaamatau a le kamupani.
Ina ua mavae se vitio fa'asalalau i luga ole You Tube fa'aalia ai le fa'ate'aina, o sui o le kamupani na ta'ua muamua o le a latou tutuli'ese ia nu'u "i le tele o taimi e tatau ai," na amata feutaga'i ma nu'u e uiga i le latou aia tatau e nonofo ai i le fanua. E ala i le faagasologa, ua nofoia e le kamupani le lua o nuu.
Le Agaga ole Poloketi Nickel e Le'i I ai
"I le 15 tausaga talu ai, na faʻasalalau aloaia ai e le malo le toe fausia o lenei auala faatolu. O se tasi lea o mea muamua na faalauiloa e Peresitene Berger ina ua filifilia o ia i le fa tausaga talu ai, "o le tala lea a Eloida Mejía, o se El Estor nofomau ma sui o le le Asosi a Uo o Izabal Lake. Sa matou talanoa i tua o se pikiapu ua sasaina, ma ave ai i matou ma le sefulu ma le sefulu o isi tagata mai Fronteras i El Estor i le afiafi o le Aso Lua.
I le auala atoa o le vai i totonu o omoomo na atagia mai ai le lagi o le masina i luga. O alalaupapa vaapiapi na manaʻomia ai le taʻitaʻia ma le faaeteete, ma o le tolusefululima kilomita o iliili e silia ma le itula e ufiufi ai. O le ala sa i ai le kamupani - e tusa ai ma le latou lipoti faʻapitoa - ua faʻapea e luasefulu taʻavale taʻavale taʻavale i le ao ma le po, sa filemu seʻi vagana ai le pasi o loʻo sau poʻo le pikiapu. O lagomu, lea e tusa ma le 25 ituaiga i totonu o le itulagi, e na o le pau lava le mea e faʻalavelave ai mai le pogisa i itu uma o le auala.
E le na o le auala e foliga mai e mamao ese mai fuafuaga a le kamupani mai le mea moni. O le tala faasolopito, o le agaga o le galuega tele nikeli e le'i i ai lava. Ina ua latou ave le faʻatagaina i le 2004 mai Inco, na faʻamoemoe le Skye Resources e siitia a latou tau o sea ma faʻatau atu le kamupani i se kamupani tele eli nickel. Ina ua le maua se tauofoga i le latou taumafaiga e fa'atau atu le poloketi, na fa'ailoa mai e le Skye Resources o le a latou fausia le maina ma fa'atino lava e i latou le galuega.
O le fuafuaga a le kamupani na manaʻomia ai le latou aoina o le lata i le piliona tala i le 2014. E silia ma le afa o tupe e manaʻomia e fausia ai se fale eletise e faʻaaogaina ai le suauu. Ia Tesema o le 2007, na fa'akonekarate ai e le kamupani ia Morgan Stanley e fa'aputuina le tele o le tupe, ma ia Ianuari na fa'ailoa mai ai e le kamupani ua le mafai ona latou fa'atupeina. O Ian Austin, o le na faamavae e avea ma peresitene o Skye ia Fepuari, na ia talaina i le $480,000 le tau o sea Skye i le faaiuga o Mati, o se ponesi litaea manaia mo le peresitene o se kamupani e lei uma lava ana paleni.
Fai mai le kamupani o loʻo "... sauniuni e amata faufale pe a maeʻa faʻatupeina." Ua maualuga le vevesi i taulaga lata ane. Ina ua uma ona faasilasila le tolopoina o le poloketi, na tuuaia e le sui faipule o Izabal, Byron Chacón, tagata na nofoia fanua o kamupani mo le toilalo o Skye Resources e amata ai le fausiaina o laʻu.
O le tau a tagata o taumatematega i maketi tau tupe a kamupani maina e maualuga. E molimauina lea i le ogaoga o le sauaina o aia tatau a tagata ua faia e fai ma sui o Inco ma Skye Resources. O lenei galuega eli ua na'o se tasi o fa'ata'ita'iga o le uiga o folafolaga o le "atina'e" ma le "tauave fa'ale-agafesootai fa'atasi" mo tagata o lo'o a'afia tonu i nei galuega.
Dawn Paley ose tusitala tutoatasi mai Vancouver, British Columbia.
Ata na saunia e James Rodriguez. Mimundo.org (sei vagana ua fa'ailoaina).
Galuega Fa'atalanoaina/Fa'amatalaga Fa'aopoopo
Devrell, Ioane. (1975). Falconbridge: Ata o se Canadian Mining Multinational. Toronto: James Lorimer & Kamupani.
EDB, FG (Novema, 1968). The Hanna Industrial Complex: Vaega 3. NACLA Newsletter, Volume II Numera 7.
Jones, Susanne (1974). Uunaia le Counterrevolution i Kuatemala. NACLA.
Lernoux, Penny. (1980.) Alaga o Tagata: Auai o le Iunaite Setete i le tulaʻi mai o Fascism, Faʻasalaga, ma le Fasioti Tagata ma le Sauaina o le Lotu Katoliko i Amerika Latina. Niu Ioka: Doubleday ma Kamupani.
NACLA. (1974.) "EXMIBAL na folafola e avea ma totonugalemu o le tamaoaiga o Kuatemala e pei o le United Fruit Co. i le 50 tausaga talu ai." Lipoti a le NACLA i Amerika.
Swift, Jamie. (1977). Ole Nikeli Tele: Inco ile Aiga ma Atunu'u. Kitchener, Ontario: I le va o Laina.
O le ZNetwork o loʻo faʻatupeina naʻo le agalelei o ana tagata faitau.
lafo