Vijfentwintig jaar geleden bereikte de dramatische strijd tussen het socialistische Sovjetsysteem en het westerse kapitalisme zijn tumultueuze einde. Sindsdien is er veel geschreven over de tekortkomingen van het Sovjet-staatssocialistische model. Maar er is veel minder geschreven over hoe de mondiale ‘triomf’ van het kapitalisme de extreme ongelijkheid en de klimaatverandering heeft verergerd. Er is nog minder geschreven over de mogelijkheid van een alternatief voor beide systemen.
In de jaren voorafgaand aan het einde van de Sovjet-Unie betoogde politicoloog Francis Fukuyama dat het einde van de Koude Oorlog de weg zou openen naar “het eindpunt van de ideologische evolutie van de mensheid en de universalisering van de westerse liberale democratie als de laatste vorm van democratie.” menselijke regering.” Maar het kapitalisme is er niet in geslaagd de meest dringende problemen van de wereld aan te pakken en heeft deze in veel opzichten aangewakkerd.
De wereld barst uit zijn voegen. Of het nu de Sovjetrace was om snel genoeg te industrialiseren om het Westen in te halen of de door de Koude Oorlog gedreven wapenwedloop, de onverzadigbare honger naar oneindige groei in een wereld met eindige materiële hulpbronnen heeft een toch al onder druk staande planeet tot het uiterste gedreven. Wetenschappers zijn dat betrokken dat de aarde opwarmt in een tempo dat de afgelopen duizend jaar niet eerder is voorgekomen. Het staat op de rand van zijn zesde massale uitsterving. Toch stimuleert het kapitalisme – ongeacht of het Chinees, Russisch, Brits of Amerikaans is – een steeds snellere cyclus van accumulatie, onteigening, uitbuiting en vernietiging.
Oorlogen in het Midden-Oosten woeden, die, samen met de toenemende ongelijkheid en klimaatverandering, de migratie aanwakkeren en de vluchtelingencrisis verergeren. Aan de ene kant is er volop vruchtbare grond voor rechts-populistische uitingen als ‘Brexit’ en de Amerikaanse verkiezing van miljardair-zakenman Donald Trump. Aan de andere kant, Adrian Wooldridge The Economist is betrokken dat er overeenkomsten zijn tussen de verslechterende omstandigheden in de wereld van vandaag en de omstandigheden die de bolsjewistische revolutie in Rusland rond de eeuwwisseling teweegbrachten. Het lijkt erop dat een kwart eeuw mondiaal kapitalisme alles is wat nodig was om Fukuyama's hoop op 'universalisering van de westerse liberale democratie' een klap toe te brengen. Wooldridge maakt zich vandaag de dag zorgen over de manier waarop de liberale orde kan worden gered.
De vraag hoe we liberalisme en kapitalisme moeten zien is cruciaal. Is kapitalisme synoniem met democratie of een fundamenteel incongruent systeem? Zijn ongelijkheid in macht en privileges sociologisch, een symptoom van een onevenwichtige verdeling van de welvaart? Of zijn ze structureel, geworteld in eigendom en controle over de productiemiddelen? Zorgen de structurele problemen van het kapitalisme voor voortdurende institutionele bedreigingen voor socialezekerheidscontracten die altijd verdedigd moeten worden, tenzij ze uiteindelijk aan flarden worden gescheurd? De antwoorden op deze vragen leveren verschillende inzichten op over de vraag of liberalisme deel uitmaakt van de oplossing of deel van het probleem, en zelfs of een alternatief voor het kapitalisme mogelijk is.
Zolang het kapitalisme de dominante ‘productiewijze’ is, zullen zijn onverzadigbare honger naar groei, zijn marktblindheid en structureel geproduceerde ongelijkheden grote schade aanrichten aan miljarden levens, waardoor gelijkheid voor iedereen en vrijheid voor iedereen onmogelijk worden. De structurele problemen van het eigendom van productieve activa en de concentratie van rijkdom en beslissingsmacht veroordelen degenen in machtsposities tot verpaupering, terwijl degenen die hoger op de klassenladder staan, worden verheven tot een leven van gemak, vertrouwen en comfort.
De resultaten zijn tragisch verwrongen. Afgezien van oorlog, dood en ziekte die ongelijkheid voortbrengt en verergert, verspillen hiërarchische klassensystemen op elk moment mensenlevens en creatief potentieel: ‘Ik ben op de een of andere manier minder geïnteresseerd in het gewicht en de kronkels van Einsteins brein dan in de bijna zekerheid dat mensen van hetzelfde talent hebben geleefd en zijn gestorven in katoenvelden en sweatshops”, gaf de invloedrijke wetenschapper Stephen Jay Gould ooit toe.
Maar variaties in het socialisme hebben sommige landen ongetwijfeld geholpen zich aanzienlijk uit de materiële ontbering te bevrijden. Cuba staat niet alleen bekend om zijn eigen binnenlandse onderwijs- en gezondheidszorgprogramma's, maar ook om zijn internationale solidariteit en tientallen jaren van verzet tegen Amerikaanse pogingen om het land te ondermijnen. In veel Latijns-Amerikaanse landen vormde de strijd van Cuba “een goed voorbeeld” en inspireerde de linkse en progressieve regeringen van deze eeuw ten zuiden van de Amerikaanse grens, die zelf een regionaal, ook al tanende, historisch bolwerk tegen het neoliberalisme bouwden.
Deze modellen – die momenteel een kritieke periode doormaken waarin ze worstelen om te overleven – kennen veel problemen. Het model van het Sovjet-socialisme bevond zich echter op een fundamenteel gebrekkig traject. Autoritarisme, groeiende klassenongelijkheid en vernietiging van het milieu plaagden het project al vroeg. Burgeroorlogen, twee wereldoorlogen, gedwongen industrialisatie, goelags, hongersnood, westerse vijandigheid, kapitalistische omsingeling en Stalins beleid van “socialisme in één land” stelden allemaal de wenselijkheid van het “werkelijk bestaande socialisme” ter discussie. Maar zelfs in theorie moeten we toegeven dat het geen gelijkenis vertoonde met de communistische visie van Karl Marx op een vrij geassocieerde gemeenschap van individuen, en dat het gedurende het grootste deel van de eeuw op weg leek naar een plek die veel minder wenselijk was.
Niettemin omschrijven leiders uit zowel de Sovjet-Unie als de VS, ondanks de overvloed aan problemen, de USSR als ‘socialistisch’. Taalkundige Noam Chomsky merkte Dertig jaar geleden waren zowel de VS als de Sovjet-Unie het er over eens dat “de samenleving gecreëerd door Lenin en Trotski en verder gevormd door Stalin en zijn opvolgers een relatie heeft met het socialisme...”. De Sovjetleiding noemde zichzelf socialistisch om het vasthouden van de staatsmacht te rechtvaardigen en om “het het harde bewind van de ‘Rode Bureaucratie’”, terwijl het Westen – dat de mislukkingen van het Sovjet-‘socialisme’ in stand hield – hetzelfde voorwendsel aannam om ‘de dreiging van een vrijere en rechtvaardigere samenleving te voorkomen’. Het Sovjet-socialisme is misschien niet wenselijk. Maar dat geldt ook voor het kapitalisme. Er is een alternatief nodig, dat toevallig ook beter haalbaar is.
De afgelopen 25 jaar is de internet- en communicatietechnologie (ICT) geëvolueerd om veel van de technische barrières weg te nemen die ooit alternatieven voor het kapitalisme en het staatssocialisme in de weg hebben gestaan. De debatten in de jaren twintig en dertig draaiden om socialisten die geloofden dat een centrale autoriteit alle beschikbare kennis kon gebruiken om tot het (in hun ogen) best mogelijke economische plan voor de samenleving te komen, en de vrije marketeers die dat tegenwerkten, omdat de problemen van de moderne samenleving zo complex dat economische planning onmogelijk is en dat alleen de markten de economische activiteit kunnen coördineren. Deze twee standpunten vormden ook andere voorstellen, namelijk dat een noodzakelijke combinatie van markten en planning – ‘marktsocialisme’ – een derde oplossing zou kunnen bieden. Maar de wereld is veranderd en er zijn nieuwe obstakels die moeten worden overwonnen.
Snel vooruit naar de 21e eeuw. Technologen, academici, overheden, journalisten, Silicon Valley en anderen zijn vandaag de dag enthousiast over de mogelijkheid van het ‘Internet der Dingen’, ‘slimme steden’, ‘slimme huizen’, ‘slimme supermarkten’ en hoe technologie alle instituties van De samenleving moet beter kunnen inspelen op menselijke behoeften, wensen en verlangens. Ook al zijn internettoegang en netneutraliteit belangrijke strijdpunten die nog steeds worden uitgevochten, toch hebben mobiele apparaten een ongekende doorbraak bereikt in bevolkingsgroepen die voorheen niet verbonden waren. Voor velen zorgt de multidirectionele explosie van innovaties voor een steeds gepersonaliseerd leven van alledag en een bedwelmend gevoel dat alle kennis binnen handbereik is. Ook al is dit gevoel overdreven, het is meer waar dan ooit tevoren en het is mogelijk om je een toekomst voor te stellen waarin iedereen erdoor wordt getroffen.
We zouden de technologie van vandaag kunnen gebruiken om de hongerigen te voeden, de daklozen te huisvesten, iedereen onderwijs te geven en mensen in nood medisch te behandelen. In plaats daarvan gebruikt het kapitalisme, nadat het vele materiële bronnen van groei heeft uitgeput, technologie om zich te richten op de uitbuiting van mensen zelf – hun persoonlijke gegevens – als een bruisende handelswaar. Professor Emerita aan de Harvard Business School Shoshana Zuboff heeft dat gedaan beschreven hoe de evolutie van de computerverwerkingskracht, complexe algoritmen en sprongen in de capaciteit voor gegevensopslag samen resulteren in wat zij ‘surveillancekapitalisme’ noemt. Het is het proces van accumulatie door onteigening van de gegevens die mensen produceren.
Op substantiële manieren – zoals het model van Apple, Google, Amazon, Uber, Facebook en andere roofbaronnen van het digitale tijdperk – heeft technologie krachtige platforms mogelijk gemaakt voor de versterking van macht en privileges, waardoor het kapitalisme erger is geworden dan voorheen kon worden gedacht. ICT heeft het proces van ‘primitieve accumulatie’ aangemoedigd, alsof het om nucleair aangedreven steroïden ging, waardoor hele sectoren gedwongen werden nieuwe manieren van overleven te vinden. Mark Graham, hoogleraar internetgeografie aan het Oxford Internet Institute, heeft onderzocht hoe de “Gig-economie' leidt tot nieuw ongereguleerd en onderbetaald werk, vaak in problematische arbeidsomstandigheden, en dat brengt de bestaande arbeidsverdeling ten kwade.
Hoewel ICT steeds minder mensen in staat heeft gesteld steeds meer schade aan te richten, biedt het paradoxaal genoeg ook meer mogelijkheden voor het ontstaan van alternatieven voor zowel het kapitalisme als het staatssocialisme. Aan het eind van de jaren dertig, tijdens de Spaanse Burgeroorlog, vielen fascisten en stalinisten van alle kanten aan terwijl wijdverbreide experimenten in arbeiderscontrole zich uitstrekten tussen landelijke en stedelijke gebieden, in de vorm van een anarcho-syndicalistische organisatie. In 1930 kwamen arbeiders in Hongarije en Polen in opstand tegen de invasie en overheersing van de Sovjet-Unie om arbeidersraden te vormen. Deze voorbeelden inspireerden de Grieks-Franse filosoof Cornelius Castoriadis' model van ‘Economie van een zelfbeheerde samenleving’, die vervolgens aanleiding gaf tot recentere modellen zoals Participatory Economics van Michael Albert en Robin Hahnel, die wil om – zonder markten – bewust rekening te houden met de kosten van productie, consumptie en toewijzing van de materiële middelen van bestaan, terwijl schaalbare plannen flexibel kunnen worden aangepast en bijgewerkt.
Er zijn voorbeelden van genetwerkte samenlevingen die ernaar streven gedecentraliseerde gegevens te verzamelen ten behoeve van democratische planning. Chili heeft bijvoorbeeld tussen 1971 en 1973 computers toegepast in belangrijke sectoren van de samenleving experimenteel elektronisch ‘zenuwstelsel’. Dit systeem werkte op werkplekken, stemsystemen en overheidsdiensten. Een interactief nationaal communicatienetwerk zou alles met elkaar verbinden. En het systeem, dat in zekere zin was ontworpen om de problemen van de centrale planning van de Sovjet-Unie te overwinnen, streefde naar rechtvaardiger en responsievere sociale relaties.
Tegenwoordig is het verzamelen van voldoende informatie om de samenleving te plannen niet langer een obstakel. Technologie heeft nieuwe mogelijkheden geopend. Stel je voor hoe krachtige algoritmen, vooruitgang in computerverwerkingskracht en gegevensopslag (om nog maar te zwijgen van mobiele apparaten, de blockchain en slimme contracten) elk van de bovenstaande voorbeelden zouden kunnen bevorderen. De obstakels vandaag de dag zijn juist die staten en bedrijven – en de krachtige fusies daartussen – die enorme macht en privileges over de wereld vergaren.
Vijfentwintig jaar na het Sovjet-‘socialisme’ is de ‘triomf’ van het kapitalisme voor de overgrote meerderheid van de mensen een nachtmerrie geweest. Maar nieuwe technologisch geavanceerde en zelfbesturende werelden – voorbij het kapitalisme en het staatssocialisme – zijn technisch gezien haalbaarder dan ooit. Maar er moet een nieuwe strijd ontstaan tussen degenen die deze nieuwe wereld willen en degenen die vasthouden aan hun huidige macht.
Chris Spannos is digitaal redacteur voor Nieuwe internationalist gevestigd in Oxford, Engeland. Hij droeg de rubriek “Mass Surveillance & 'Smart Totalitarianism'” bij in ROAR's december magazine. Chris schreef “Een geschiedenis van de anarchistische economie als lens om de toekomst te zien” in de collectie van AK Press De accumulatie van vrijheid: geschriften over anarchistische economie (2012). Hij redigeerde een eerdere collectie voor AK Press, getiteld Echte Utopie: participatieve samenleving voor de 21e eeuw (2008). Meer recentelijk heeft Chris het essay “Dimensions of Crisis in Greece” bijgedragen aan Het einde van de wereld zoals wij die kennen? Crisis, verzet en het tijdperk van bezuinigingen, AK-pers (2014). Het Twitter-handvat van Chris is: @cspannos.
ZNetwork wordt uitsluitend gefinancierd door de vrijgevigheid van zijn lezers.
Doneren
2 Heb je vragen? Stel ze hier.
25 jaar geleden viel de Sovjet-Unie uiteen.
Zou hetzelfde in de VS kunnen gebeuren?
Vorige maand vijfentwintig jaar geleden stond de wereld onder de indruk toen zich een ongelooflijke gebeurtenis afspeelde. ABC News noemde de ineenstorting van de Sovjet-Unie het ‘meest dynamische verhaal van de eeuw’. Zou hetzelfde in de VS kunnen gebeuren? Heeft een natie die zo diep verdeeld is als de Amerikanen een manier om samen te komen... of dreigt een uiteenvallen in autonome staten met totaal verschillende politieke prioriteiten en waarden aan de horizon?
Op het hoofdkantoor van ODT openden we een tijdcapsule die zorgvuldig werd opgeborgen in ons temperatuurgecontroleerde opslagdepot... en we vonden een reeks kaartvergelijkingspanelen:
http://manywaystoseetheworld.org/collections/more-maps/products/peters-map-comparison-panels-set-of-7
Kijk naar de vervorming van landgebieden op het kaartpaneel, waarbij de omvang van de Sovjet-Unie wordt vergeleken met de landmassa van Afrika. Bovendien waren er zes extra panelen die waren afgesneden van de oude Peters-kaarten uit het Sovjet-tijdperk. Deze archiefpanelen zijn gratis zolang de voorraad strekt.
Ontvang een GRATIS SET van alle 7 panelen op http://manywaystoseetheworld.org/collections/more-maps/products/peters-map-comparison-panels-set-of-7
Opmerking: bestellingen van meer dan $ 49 in de VS worden gratis verzonden.
Deze panelen demonstreren de vervorming van landgebieden op de Mercator-projectie en illustreren het belang van Equal Area Maps, zoals de Peters en Hobo-Dyer.
Ik interviewde Denis Wood, cartografisch criticus en co-auteur van Seeing Through Maps en Making Maps, en vroeg hem of hij dacht dat ik vergelijkingen kon maken tussen de verdeelde VS en de voormalige Sovjet-Unie... en hij zei: 'Zeker, maar ze' ben eigenlijk heel anders. De Sovjet-Unie bestond uit veel verschillende naties. Letten en Kazachen hebben weinig gemeen met Russen, ze spreken verschillende talen en hebben verschillende culturen. Ze werden min of meer met geweld samengevoegd. Terwijl het Amerikaanse volk grotendeels dezelfde taal spreekt en grotendeels dezelfde cultuur deelt. Bovendien is elk segment, ook al lijkt er een enorme kloof te bestaan tussen de staten Trump en Clinton, in feite voor bijna de helft gevuld met aanhangers van de andere kant. De kiezers van Trump en Clinton leven in de meeste gemeenschappen zij aan zij en in vrijwel gelijke aantallen, en de laatste tijd overschrijden ze steeds gemakkelijker de grenzen die hen verdelen. Denk aan wat er in 2001 gebeurde na een bitter omstreden verkiezing als deze: de natie kwam samen na 9 september. We zien eruit als een lappendeken van rood en blauw: we zijn eigenlijk paars.”
Als je jonger bent dan 38 jaar en dit geweldige evenement hebt gemist, kun je hier een korte opfrisser krijgen over het uiteenvallen van de Sovjet-Unie:
http://www.nytimes.com/1991/12/26/world/end-of-the-soviet-union-the-soviet-state-born-of-a-dream-dies.html
of hier:
https://www.youtube.com/watch?v=RVBVjIAMo8c
Geweldig artikel Chris – bedankt!