De libertaire boodschap van Victor Serge
Door Tapani Lausti
Victor Serge, Memoires van een revolutionair. New York recensieboeken 2012.
De inmiddels overleden politieke schrijver Raymond Williams uit Wales schreef ooit dat we de schade aan links die door de stalinistische ervaring is veroorzaakt nog steeds niet helemaal hebben begrepen. Veel mensen zien de bolsjewistische revolutie zelfs vandaag nog als een voorbeeld van hoe dingen onvermijdelijk fout gaan als mensen proberen het kapitalisme te ontstijgen. De tragische geschiedenis van Sovjet-Rusland biedt veel waarschuwingen over de gevaren van sociale vooruitgang die door antidemocratische krachten op een dwaalspoor wordt gebracht.
Er zijn maar weinig schrijvers die zo nauwkeurig geobserveerde kritische verslagen geven van de hoop en desillusies van de bolsjewistische ervaring als Victor Serge. Als half-buitenstaander – hij werd geboren in Brussel uit Russische vluchtelingenouders en groeide op in Parijs – en libertariër keek hij met ontsteltenis naar de autoritaire tendensen van de bolsjewistische leiders. Vaak gaf hij hen het voordeel van de twijfel, gebaseerd op de wanhopige hoop een betere wereld te creëren. De revolutie was er immers op gericht om een einde te maken aan de verschrikkelijke realiteit van het tsaristische Rusland. Toch liet Serge zich niet misleiden door de capriolen van Lenin en Trotski. Hij kon zien hoe hun autoritarisme zijn wortels had in het eeuwenoude Russische despotisme.
Deze versie van Memoires van een revolutionair is de eerste onverkorte editie in het Engels. (De eerdere verkorte versie werd gepubliceerd in 1963. Serge voltooide de originele Franse versie in 1943.) De publicatie van deze nieuwe editie komt zeer op het juiste moment nu internationaal links zijn geschiedenis heroverweegt en zich in de richting van een meer libertaire mentaliteit wendt, zoals blijkt uit de bezetten bewegingen in veel landen en de verontwaardiging in Spanje.
Alsof hij een boodschap naar toekomstige generaties wilde sturen, schreef Serge: “De passie, de ervaring en zelfs de fouten van mijn strijdende generatie kunnen misschien de weg vooruit helpen verlichten, maar op één voorwaarde, die een categorische imperatief is geworden: nooit opgeven. de verdediging van de mens tegen systemen waarvan de plannen het individu verpletteren.”
In dit boek biedt Serge veel treffende beschrijvingen van een revolutie die alle mogelijke verkeerde afslagen neemt. Hier is er één: “Ik heb binnen de Russische Revolutie onmiddellijk de kiemen ontdekt van zulke ernstige kwaden als intolerantie en de drang naar de vervolging van afwijkende meningen. Deze kwaden vonden hun oorsprong in een absoluut gevoel van bezit van de waarheid, geënt op starre leerstellingen. Wat volgde was minachting voor de man die anders was, vanwege zijn argumenten en manier van leven.’
Een werkelijk bevrijdende geest zou – als dat destijds mogelijk was geweest onder de Russische omstandigheden – de revolutie in een richting kunnen sturen die afwijkende meningen had kunnen tolereren, het debat had kunnen aanmoedigen en de mensen had kunnen enthousiasmeren voor de wijd openstaande mogelijkheden van een andere toekomst. Serge geeft enkele getuigenissen van andere mogelijke routes die de ontwikkeling tot een politiestaat hadden kunnen voorkomen.
Serge's idee over hoe een postrevolutionaire samenleving te organiseren heeft ook een geest die dichter bij onze tijd staat dan het bureaucratische centralisme dat naar voren kwam: “… ik pleitte voor een ‘communisme van associaties’, in tegenstelling tot het communisme van de staatsvariant.” Hij beschrijft zijn idee als volgt: “Ik beschouwde het totale plan niet als iets dat door de staat van bovenaf moest worden gedicteerd, maar eerder als het resultaat van de harmonisering, door congressen en gespecialiseerde vergaderingen, van initiatieven van onderop.
Serge beschrijft de groeiende ‘officiële waarheid’, die voor hem het meest rampzalige was dat je je kunt voorstellen: ‘De partij is de bewaarplaats van de waarheid, en elke vorm van denken die daarvan afwijkt is een gevaarlijke en reactionaire fout. Hier ligt de spirituele bron van haar intolerantie. De absolute overtuiging van zijn verheven missie verzekert het land van een morele energie die nogal verbazingwekkend is in zijn intensiteit – en tegelijkertijd van een geestelijke mentaliteit die snel inquisitoriaal wordt.”
Serge biedt vele onvergetelijke portretten van beroemde bolsjewieken en andere minder bekende revolutionairen die moeite hadden om te begrijpen wat er met hun revolutie gebeurde. Vanuit autoritaire tendensen opende zich de weg naar een steeds meer totalitaire politiek. In 1926 bespeurde Serge al een sfeer die hij omschrijft als ‘de obscure vroege stadia van een psychose’.
Voor Serge's ogen vormde zich een mentaliteit die het land uiteindelijk in de ongelooflijke wreedheid van de zuiveringen van de jaren dertig zou storten. Serge schrijft: “Veel later zou heel Sovjet-Rusland jaren van tragedie meemaken, waarin het steeds intenser in de greep van deze psychose zou leven, wat een psychologisch fenomeen moet zijn dat uniek is in de geschiedenis.”
Serge's getuigenis van een mislukte revolutie is een klassieker. Zijn geschriften, zowel non-fictie als fictie, zouden hem tot een van de groten van de literaire wereld moeten maken. Misschien zullen de huidige generaties uiteindelijk zijn immense bijdrage aan het begrip van de Sovjetgeschiedenis en sociale conflicten leren waarderen. Zijn nadruk op creatieve vrijheid kunnen wij vandaag de dag beter begrijpen dan veel van zijn tijdgenoten.
http://www.lausti.com
ZNetwork wordt uitsluitend gefinancierd door de vrijgevigheid van zijn lezers.
Doneren