A'o vevela le vaitau o le palota a Initonesia, o le tauvaga a le Peresetene General Wiranto a Initonesia na toe fa'afouina ai lona tulaga o se tagata solitulafono ua molia i Timor i Sasa'e. O le faʻamatalaga a le ETAN e manaʻomia ai Wiranto e tu i luma o le faamasinoga, ae le o le tu mo le tofi, na lipotia lautele ina ua avea o ia ma sui filifilia o le Golkar Party. I le amataga o le tausaga nei, na faʻailoa ai e le US State Department ua tuʻuina Wiranto ma isi ofisa e toʻafitu i luga o le lisi mataʻituina visa. O le UN-East Timor Serious Crimes Unit (SCU) i Dili na molia uma i latou mo solitulafono faasaga i tagata ia Fepuari 24, 2003.
O loia a le malo i Timor i Sasae, ona o le le fiafia ona o le faatuai, na o atu i le faamasinoga a Panele Faapitoa e finau mo tusi saisai mo Wiranto ma isi i Initonesia. Na oo lava ina tuuina atu e le au loia a le malo se faʻamatalaga faʻalauaʻitele o loʻo faʻamatalaina ai a latou mataupu faasaga i le tagata lautele ua liliu ma faipule. O le faʻaputuga leaga o faʻamaoniga na tuʻuina atu ai le pepelo i le teʻena o ia ma isi ofisa maualuluga o le malamalama ma le auai i le mataʻutia aʻo leʻi faia le palota i le 1999.
Amata ia Ianuari, na amata lipotia ai e le Faamasinoga Maualuga a Initonesia ana faaiuga i talosaga apili mai loia ma itu tetee i le Faamasinoga o Aiā Tatau a Tagata ua faitioina lautele i Jakarta. Na lagolagoina e le faamasinoga le solofua o le sa avea muamua ma leoleo o Timor i Sasae Timbul Silaen ma Kopassus Colonel Yayat Sudrajat.
E tusa ma le tolu i le lua, na lagolagoina foi e faamasino Initonesia le solofua o alii fitafita e toafa ma le tasi leoleo mo a latou matafaioi i le fasiotiga tagata a le ekalesia Suai, o le solitulafono sili ona leaga o le 1999. o le le faia.'
'Sa latou iloa o loo i ai le fasioti tagata i totonu o le ekalesia,' o lana tala lea. 'Sa latou i fafo o le ekalesia.' Na ia taʻua le osofaʻiga 'se solitulafono faasaga i tagata soifua,' ma o se 'vaega o osofaʻiga lautele ma faʻasolosolo na tupu i Timor i Sasaʻe.'
Na lagolagoina e le faamasinoga maualuga se faasalaga e tolu tausaga faasaga i le tagatanuu o Timor i Sasaʻe José Abilio Osorio Soares, le kovana mulimuli na tofia e Initonesia o Timor i Sasaʻe. O lo'o fa'atali pea talosaga apili mo isi e to'a 10.
Fa'ava-o-malo
I le masina o Mati, na maua ai e le lagolago faavaomalo le osofaʻiga ma le nofoia o Initonesia ina ua faia e le Komisi o le Upu Moni a Timor i Sasaʻe (CAVR) se Fonotaga Lautele mo aso e tolu e uiga i le Filifiliga a le Tagata Lava Ia ma le Atunuu Faavaomalo. Fai mai le taitai o le CAVR o Aniceto Guterres Lopes, 'O tulaga na faia e faalapotopotoga faavaomalo i le 24 tausaga o le feteenaiga na totonugalemu i le mea na tupu i Timor-Leste i lenei taimi ma le taunuuga sili.'
O Brad Simpson, le tagata galue umi o le ETAN, o loʻo galulue faʻatasi ma le Washington DC-based National Security Archive, o loʻo mauaina faʻamaumauga e ala i le Freedom of Information Act. O nei mea o le a fesoasoani e faʻamalamalamaina faiga faʻavae a Amerika i le taimi o le nofoia ma e tatau ona faʻamaonia le aoga i le CAVR i le faʻamaeʻaina o lana lipoti, lea e tatau ona faia i lenei tautoulu.
I le amataga o Aperila, na faaalia ai i lipoti a le au tusitala e faapea, o se lipoti o loo taofiofia pea e le UN e le tagata tomai faapitoa i aia tatau a tagata Geoffrey Robinson na tuuaia ai le US ma Ausetalia i le unaiina o le UN 'ia aua neʻi soona tuleia le mataupu tau puipuiga' aʻo leʻi faia le palota a Aukuso 1999. Na ia finau e faapea o atunuu e lua, o le faatauaina o sootaga vavalalata ma Jakarta, 'na faafaigofieina ai le nofoia ma le vevesi' e ala i le 'lagona manino, le gaoioi, ma le le leoa' mo sauaga seia oo i le 1999. I le lipoti, na maeʻa ia Iuni 2003, na lipotia mai ai e Robinson 'na faitioina le UN ona o le le mafai ona aumaia tagata solitulafono i le faamasinoga' ma valaau mo se faamasinoga faavaomalo faapitoa e faamasinoina ai le 75 ofisa sinia Initonesia, e aofia ai Wiranto.
I totonu o Ausetalia, o se taufaaleaga fou o le sipai e taulaʻi pe o lagona lagolago ia Jakarta i le malo o Ausetalia na mafua ai ona tanumia faʻamatalaga e faapea o le TNI o le a faʻatupu vevesi i Timor i Sasaʻe pe a uma le palota 1999. O le ali’i su’esu’e a le Ami, Lutena Kolone Lance Collins, ua vala’au atu i le palemia ina ia fa’atūina se komisi tautupu e su’esu’e.
A'o fa'aputuina fa'amaoniga fa'aopoopo ma fa'atupula'ia fa'aletonu ma tapula'a o taualumaga fa'aletulafono o lo'o iai nei, o lo'o fa'aauau pea ona fa'aauau pea ona fetaomi atu fa'alapotopotoga fa'ava-o-malo a Timorese NGO, ETAN ma fa'alapotopotoga o aia tatau fa'ava-o-malo mo se faamasinoga fa'ava-o-malo e avea ma auala sili e fa'amautinoa ai e le sola ese tagata maualuluga o Initonesia mai le fa'amasinoga. . O le Failautusi Aoao a Malo Aufaatasi Kofi Annan ua faamoemoe e vave ona fautuaina le faaauauina o laasaga e tulituliloa ai le faamasinoga tonu. O le talosaga e sili ona foliga mai o le faia lea o se laulau fa'apitoa e su'esu'e le fa'amasinoga i Jakarta ma fa'agasologa o solitulafono matuia, ma mai lena mea e fautuaina ai nisi faiga fa'aopoopo. E na'o le malosi o le mamafa o le a fa'amautinoa ai o lo'o iai le fa'amasinoga tonu i le lisi o mataupu a le laulau.
Mo nisi fa'amatalaga va'ai www.etan.org/action/issues/h-rights.htm.
O le ZNetwork o loʻo faʻatupeina naʻo le agalelei o ana tagata faitau.
lafo