Ia Ianuari 2000, na maua ai e le Komisi Suesue Faavaomalo a Malo Aufaatasi i Timor i Sasaʻe ma le komisi o aia tatau a le malo o Initonesia na maua uma ai le militeri Initonesia e nafa ma solitulafono faasaga i tagata soifua na faia i Timor i Sasaʻe i le 1999. Na manaʻomia e le komisi UN le faatuina o se faamasinoga faavaomalo . Na teena e le malo o Initonesia le avanoa e faia ai faamasinoga faavaomalo ma i le tali atu na folafola atu e faatuina lana lava Ad Hoc Human Rights Court mo Timor i Sasae. I le mae'a ai o le tele o fa'atuai, o lo'o fa'amoemoe e amata i le aso nei moliaga i Jakarta.
O le East Timor Action Network, faatasi ai ma le tele o vaega o aia tatau a tagata Initonesia ma East Timor, e le o faamoemoeina nei faamasinoga e maeʻa pe le faʻaituau poʻo le tuʻuina atu o le faamasinoga tonu mo tagata o Timor i Sasaʻe. O mafuaaga nei e 10 e mafua ai:
1. E na'o Aperila ma Setema 1999 le pulega fa'atapula'a a le Faamasinoga ma e na'o le tolu o itumalo e 13 o Timor i Sasa'e - Suai, Liquicia ma Dili. Tele solitulafono matuia na faia i le 1999 i Timor i Sasae o le a le molia. O lenei faiga faʻapitoa e le mafai ai ona molia le faʻamaopoopoina atoa e le au puipuiga a Initonesia ma le au faipule faaupufai i tulaga sili ona maualuga e faʻalavelaveina le faʻatalanoaga a le UN, faʻafefe tagata Timorese i Sasaʻe aʻo leʻi faia le palota ma faʻasalaina i latou mo le palota tele e lagolagoina le tutoatasi. O le tele o nei ofisa e le o lisiina o ni masalosaloga.
2. O solitulafono na faia i East Timor, o se teritori e leʻi aloaia faavaomalo o Initonesia. Na latou faia faasaga i se misiona a UN na faia e le Fono Puipuia ma aafia ai osofaiga i tagata uma o East Timmore ma UN. O le aufaigaluega a le UN UN na fasiotia i le maea ai o le palota.
3. O le militeri Initonesia (TNI) o loʻo tumau pea le malosi tele ma faʻaauau pea ona faʻagaioi e aunoa ma se faʻasalaga. O le tele o sui o le militeri ua tuuaia i solitulafono faasaga i tagata soifua ma isi sauaga i Timor i Sasae o loʻo faʻaauau pea ona umia ni tulaga iloga ma maua faʻalauiloa. E ui e mafai e le militeri ona faʻatagaina ni nai faʻasalaga faʻamaonia e avea o se taumafaiga faʻasalalauga lautele e fatuina ai le faʻasesega o le toe fuataʻiga a le TNI ma toe faʻatuina sootaga faamiliteli ma le US, e ono le mafai ona faʻatagaina moliaga taua o ofisa maualuluga. I le avea ai ma faauluuluga o le au e faia le faaiuga o moliaga mo solitulafono i Timor i Sasae, na fautuaina ai e le Loia Sili o Initonesia MA Rahman e faapea na o ni ofisa maualalo e molia.
4. O le a le talanoaina e le Faamasinoga solitulafono na faia a o leʻi oo ia Aperila 1999. O le tele o le silia ma le 200,000 tagata Timorese i Sasaʻe na fasiotia e fitafita Initonesia na maliliu i le sefulu tausaga talu ona osofaʻia le 1975. Talu mai le 1975, e faitau afe na toso teine, faafalepuipuiina ma sauaina. Faatasi ai ma faamasinoga i Timor i Sasae ua lofituina ma matua le lava le tamaoaiga, ma ua teena e Initonesia le toe aumaia o tagata masalomia, e ui lava i se maliliega ma le pulega a le UN, o tagata afaina ma o latou aiga e le mafai ona vaai i le faamasinoga tonu sei vagana ua faia se faamasinoga faavaomalo.
5. E le'i taula'i e loia a Initonesia so'o se tasi o le tele o solitulafono fa'apitoa na faia fa'asaga i fafine i le 1999, e aofia ai le toso teine ma le nofo pologa i feusuaiga, fa'apea fo'i ma le fa'amama fa'amalosi fa'amama i le tele o tausaga o le nofoia.
6. E foliga mai e le mafai e molimau a Timor i Sasae ona molimau. Ua afaina i latou i le tele o tausaga o galuega a Initonesia ma, ona o le tetee a le militeri ma leoleo e faamautinoa le saogalemu i le taimi o palota a UN, ua le talitonuina tautinoga a Initonesia e puipuia i latou. Ole tu'uina atu ole minute mulimuli ole tulafono ole puipuiga ole molimau ole a le fa'amafanafanaina ai se tasi.
7. A'o fa'asa e le fa'avae a Initonesia le toe faia o moliaga, na ta'ua e le fono faitulafono a Initonesia o lenei aiaiga fa'avae o le a le fa'aaogaina i soliga ua mavae o aia tatau fa'ava-o-malo na fofogaina e Ad Hoc Human Rights Courts. E mafai e le faamasinoga apili ona faia se faaiuga e faapea o le faavae e sili ona taua ma soloia soo se moliaga.
8. O le to'atele o fa'amasino e le'o agava'a, e itiiti pe leai fo'i se poto masani fa'amasino po'o se malamalama i tulaga fa'ava-o-malo o aia tatau a tagata. O nisi e iai so latou sootaga vavalalata ma le militeri Initonesia.
9. Fa'amasinoga a Initonesia e ta'uta'ua le pi'opi'o ma e faigofie ona fa'apolokiki. O le Lipoti a le Atunu'u a le Matagaluega a le Setete o Amerika i Tulaga o Aia Tatau a Tagata, na faamatalaina ai le faamasinoga a Initonesia e tumu i "faiga piʻopiʻo tele" ma "tuulalo i le pulega."
10. I taimi e le masani ai na molia ai fitafita maualalo poʻo le vaeluagalemu poʻo le militia, na tuʻuina atu e faamasinoga Initonesia ni faʻasalaga mama mo le sili ona leaga o le faʻaleagaina o aia tatau a tagata. Ina ua uma le fasiotiga a Santa Cruz ia Novema 12, 1991 i Timor i Sasaʻe, na faasalaina ai e le Fono Faaaloalogia a le Malo nisi o fitafita maualalo i le va o le valu ma le 18 masina i le falepuipui. O nisi o ofisa maualuluga na “faasalaina” e ala i le auina atu i fafo e suesue. I le isi itu, o tagata faʻatupu aia tatau a tagata Timorese i Sasaʻe na auai i le tetee a Santa Cruz ma se faʻataʻitaʻiga a Jakarta e tetee i le fasioti tagata na falepuipui mo le 15 tausaga. Talu ai nei lava, o sui o le militeri oe na taʻutaʻu atu i le fasiotia faʻafuaseʻi o le toʻatolu o tagata sulufaʻi a le UN i Timor i Sisifo na maua muamua faʻasalaga o le 10-20 masina talu ona faʻasalaina i latou mo le faʻaosoina o sauaga ae le o le fasioti tagata. Na fa'atupula'ia nei mea i le maualuga o le fitu tausaga na'o le mae'a ai o se tagi fa'ava-o-malo.
O le ZNetwork o loʻo faʻatupeina naʻo le agalelei o ana tagata faitau.
lafo