Cynthia Peters ma
Stephen R. Salom
le
Na lipotia mai e le New York Times i le aso 25 o Oketopa le tagi a le Iunaite Setete
“sasaa piliona” i Timor i Sasae. O le aso na sosoo ai na tamoe ai le Times a
"faʻasaʻoga," fai mai o le mea moni "fesoasoani mai fafo a Washington"
i Timor i Sasa'e "e le'i oo i le piliona."
As
e pei ona tatou iloa, e le o faʻamalamalamaina e le New York Times ni faʻamatalaga
faasa'oga. Ae atonu e amata i le mea lea.
US
fesoasoani i Timor i Sasa'e ao le'i oo ia Setema 1999 e le na'o le itiiti ifo
"piliona," sa tau le iloa. O le mea moni, sa sili atu ona leaga nai lo
fa'atauva'a ona sa lagolagoina ma le le iloa e Uosigitone le fa'asao a Initonesia i Sasa'e
Timor mo le luasefulufa tausaga. Na maua ai le sili atu i le $1 piliona i totonu
meafaigaluega e tetee atu ai i osofaiga ma isi auupega i tagata fasioti tagata; na tuuina mai
a'oa'oga faamiliteli mo le faitau afe o 'au fa'aauupega a Initonesia, atamai, ma
tagata faigaluega saogalemu; ma na maua ai le puipuiga fa'avaomalo mo le fa'aopoopoina. O fua
o lenei US "fesoasoani" ua lauiloa: sili atu i le kuata o le
o le faitau aofa'i o Timor i Sasa'e na fa'aumatia, fa'atasi ai ma so'o se aia tatau mo Sasa'e
tagata Timorese; o sauaga ma le toso teine sa taatele; ma o nuu uma sa i ai
lia'iina. I le tausaga talu ai, ae maise lava talu mai le palota a Aukuso 30, o le
o le tele o le faitau aofa'i ua tuliesea mai o latou fale, o se mea e le iloa
numera na fasiotia, ma o le tele o le atunuu na faatafunaina, ma toetoe lava tolu-kuata o
le laumua o Dili mu i le eleele - uma i se taumafaiga mulimuli e faasalaina
le au Timorese i Sasae mo le fa'amautuina o lo latou tuto'atasi mai Initonesia.
ae
ina ua faasalalau atu faiga sauā i le lalolagi atoa e UN ma isi
na fa'ailoa mai e le au va'ava'ai fa'ava-o-malo a Uosigitone o lo'o fa'amuta le militeri
fesoasoani i Initonesia, na mafua ai loa ona faia e le Peresetene Initonesia Habibie se
fa'asaga i luma ma malilie e fa'ataga le au tausi filemu fa'avaomalo i Timor i Sasa'e. Talu mai lena taimi
ona mou atu ai lea o le fasiotiga tagata, e ui o le toʻatele o tagata Timor i Sasaʻe o loo tumau pea i se tulaga lamatia.
So
e ala i le taofia o le faatauina atu o auupega i le au fasioti tagata, na saunia muamua e Uosigitone
o sina fesoasoani moni mo tagata o Timor i Sasa'e. Ae o lenei mea e tau le fa'amamaina ai le amio
tusi tusi. O le taofia o le faia o se tasi ma le fasioti tagata e le soloia ai taunuuga o
se kuata seneturi o le faʻalavelave. I se lalolagi amio mama, Uosigitone - ma mea uma
isi malo o loʻo faʻatumauina tupe mama ma fuafuaga faʻapitoa nai lo le faʻamaoni -
o le a nofo aitalafu i Timor i Sasa'e.
iai
tupe toe fa'afo'i sa galue i aso ua mavae e toe fa'afo'i ai le malo ma
faiga matagā a kamupani? O le tali o nisi taimi, e ui lava e masani ona le atoatoa, ma
toetoe lava o taimi uma e le tutusa. O le tele o taimi e pulea ai e le malosi faapolokiki le taunuuga
nai lo le taua o le amio.
Ina ua mavae
O le Taua Muamua a le Lalolagi, mo se faʻataʻitaʻiga, toe faʻafoʻisia o se taumafaiga a se tasi vaega o
malo emeperoa e suia tau o taua i se isi.
In
o tausaga talu ona mavae le Taua a Amerika, "fasefulu eka ma se miula" e mafai
ua mafai ai e i latou faatoa faasa'olotoina mai le nofo pologa e amata ona fausia lelei
ola; ae o tagata Aferika Amerika na tuuina atu i le tele o tausaga o Jim Crow.
In
1988, na malilie ai le malo o Amerika e totogi i latou e tupuga mai i Iapani oe
na taofia i le Iunaite Setete i le taimi o le Taua Lona Lua a le Lalolagi. O le tulafono na tuuina mai
totogi e $20,000 i tagata ta'ito'atasi o lo'o ola ma le $1.25 piliona a'oa'oga
tupe.
Siamani
o lo'o feutana'i nei fa'apotopotoga ma sui o i latou sa latou umia
o ni tagata faigaluega pologa i le taimi o le Taua Lona Lua a le Lalolagi. O le aofa'i o lo'o ofoina mai e fa'alapotopotoga e
ua manatu le toatele e le atoatoa, ae o le mataupu faavae e faapea
toe totogi aitalafu ua talia lautele.
On
Iā Iuni 27, 1986, na taʻusalaina ai e le Faamasinoga a le Lalolagi le Iunaite Setete ona o le solitulafono
lagolago o le tetee tetee faasaga i le malo Sandinista, ma lona
taua tau tamaoaiga faasaga ia Nicaragua. E ui ina sa faatonuina e totogi le toe faaleleia,
Ua musu Uosigitone e usitaia. Ae ina ua manaʻomia e le UN le toe faʻaleleia mai Iraq
mo lana osofaiga faasolitulafono o Kuwait, sa lagolagoina atoatoa e Uosigitone. E pei o
Oketopa 1, 1999, na faʻasalalau ai e le UN Compensation Commission le $13 piliona i totonu
toe fa'afo'i mai se fa'aputugatupe e fausia ai aseta a Iraqi fa'aaisa ma le pasene o
Fa'atauga suau'u Iraqi.
E ui lava
lenei tala pepelo ma itiiti tele, tuai tuai e uiga i toe faaleleia, iina
o mafuaaga ia e ono talafeagai ai le fetaomi atu mo le toe faaleleia o Timor i Sasae.
Muamua, o le toe faaleleia e talafeagai ma le amio. Lona lua, o le a valaau le toe faaleleia
fa'alapotopotoga malolosi latou te galulue mo mafatiaga latou te mafua ai, ma fa'aalia le
faiga e faia ai solitulafono – e pei o mea ia e faailogaina ai Timor i Sasae talu ai nei –
ia tautino.
O
o nisi o fesili e mafaufau i ai e uiga i toe faʻaleleia i lenei tulaga faʻapitoa.
Initonesia
O ta'ita'i militeri ma ta'ita'i fa'apolokiki o lo'o i ai le matafaioi muamua mo le fa'aleagaina
mafua i Timor i Sasae. Ae ona o le tulaga faaletonu tau tupe a Initonesia, o lea
o se puna e le taumateina o le toe faaleleia. Malo na faaauupegaina Initonesia—
aemaise le US - ma faʻalapotopotoga na teu faʻafaigaluega i Initonesia ma / poʻo
e maua mai i le fa'aauupegaina, e sili atu ona mafai ona totogi. Ma e tatau ona latou.
i ai
e le o se aofaiga tau tupe e mafai ona totogi lelei ai le au Timorese i Sasae
lo latou leiloa. Peitaʻi, o le toe faaleleia o le a lagolagoina a latou taumafaiga e toe fausia. I totonu
maliu sese, o faamasinoga a Amerika e masani ona totogi tagata o le aiga e ala i le fuafuaina
mai le tele o tupe maua, faʻapea foʻi ma le "taua faʻapitoa" (le gafatia e
maua le fiafia), na leiloa i se oti. Fuaina o le taua o tagata e ala i tupe maua
ma le tuuina atu o se taua i le fiafia e faavalevalea i le tele o itu, ae o le mea sili
ofo mai se amataga: Fai mai tatou te ave 200,000 maliu, faʻateleina i le tagata taʻitasi
tupe maua e $400 i le tausaga, faatoluina mo le fiafia, faatele i le 25 tausaga o
ola leiloa i le averesi, tatou oo mai i se fuainumera sili ona le mautonu e $6 piliona. Ave
i le sauaina, toso teine ma le falepuipui sese, o le faafitia o tagata
aia tatau, le fa'aleagaina o le tino ma le si'osi'omaga, ma tatou maua le $12
piliona.
Faʻamanatuga
mai le US (ma isi atunuu ma faalapotopotoga) e tatau ona totogi uma i le taimi e tasi
se lala sooupu a le UN e nafa ma le tufatufaina atu, ina ia faaitiitia le lamatiaga o
O le taufaamata’u a Uosigitone e taofia le fesoasoani ina ia maua ai tagata Timorese
le usitaia o manaoga o le US. O le lala sooupu a le UN e tatau ona galulue faatasi ma tagata lautele ma
vaega filifilia i Timor i Sasa'e e filifili pe faapefea ona toe fa'aleleia
tauia le gau o tagata taitoatasi ma agafesootai.
Ina ua mavae
Taua Lona Lua a le Lalolagi, na totogi e Iapani le toe faaleleia i le tele o atunuu i Sautesasae Asia, faatasi ai ma
na matauina e le au faitio e faapea o le toe faaleleia sa i tulaga o oloa na fuafuaina
e tu'u atu i kamupani Iapani se sea i maketi na latou maua muamua
ua toesea. E faʻapea foʻi, tele fesoasoani mai fafo a Amerika - tusa lava pe le faʻatau saʻo mo
aia tatau faavae faamiliteli, tausisia faalemalo, po o mea faapena; ma e ese lava mai
le fesoasoani o lo'o tu'uina atu i pisinisi eseese a Amerika - e iai ni a'afiaga leaga i
le tamaoaiga o le atunuu e mauaina. E tatau ona fa'atatau i tagata o Timor i Sasa'e
e filifili pe faapefea ona latou mananao i le fesoasoani, ma le iloa o taunuuga leaga e ono tupu,
ae talitonu e sili atu i latou i mea lelei. E tatau i tagatanuu o Amerika
lagolagoina la latou filifiliga, ae o loʻo faʻaauau pea le tele o mea tatou te mafaia e faʻaitiitia ai na
leaga.
Sase
Ua i ai taitai o Timor i se tulaga faigata tele. Fa'atauva'a mana'oga mo
toe fa'aleleia - tusa lava pe talafeagai - e ono fa'avaivaia ai le lelei fa'avaomalo
ma fa'aitiitia i le auala e fesoasoani ai. Faʻafetaia lo latou faʻalavelave, ae ave
manuia o lo tatou sa'olotoga e fai, e mafai ona tatou faia le faiga fa'apolokiki
o lo'o mana'omia e a tatou uo Timorese e le mafai ona tausia e i latou lava. Charles
Scheiner, molimau ia Oketopa 6 i luma o le 4th (Decolonization) Komiti a
le UN General Assembly e fai ma sui o le IFET, le International Federation for East
Timor, fai mai lelei, "O sui o le lalolagi lautele, aemaise lava
malo i le Fono Puipuiga, e tatau ona nafa ma le le amanaiaina
lapata'iga na fuafuaina e le militeri Initonesia ni faiga sauā tele ina ua mavae a
palota lagolago. E le gata i le atina'eina o le tali atu mo le fa'alavelave
e ala i le lē faia, e lē tatau lava ona toe tupu na solitulafono i soo se mea o le lalolagi. Tasi
i'uga e mafai ona toe totogi atu i tagata o Timor i Sasa'e e le gata i le
malo o Initonesia, ae o malo uma na tutu mai e pei o uili a
sa faaauau pea ona liliu mai le faafanoga”.