Weisbrot
The
pale ea lilemo tse leshome, 'me mohlomong lekholo la lilemo, qetellong e fihlile pele
maqephe: batho ba limilione ba neng ba ka pholosoa ba bolaoa ke AIDS. Lebaka la
Mafu a bona a sa hlokahaleng, a tlang pele ho nako, le a bohloko hangata a se a hlaka:
ke meharo e hloekileng, e sa tsoakoang.
sena se
ke mahlabisa-lihlong a likarolo tsa Bibele. Indasteri ea meriana ea liranta tse limilione tse likete tse 350
- e 'ngoe ea tse nang le chelete e ngata le e matla ka ho fetisisa lefatšeng - e kopane le eona
balekane ba eona 'musong oa US ho hanela batho ba limilione ho fumana chelete e fumanehang,
lithethefatsi tse pholosang bophelo.
In
United States, batho ba tšoaelitsoeng kokoana-hloko ea HIV joale ba ka ba le bona
bophelo bo atolosoa ka ho sa feleng ka motsoako oa lithethefatsi tse tsejoang e le AIDS
li-cocktails. Litsenyehelo tsa lithethefatsi tsena ke $10,000 ho $15,000 ka selemo - ho li beha.
e hōle haholo le batho ba limilione tse 33 ba linaheng tse futsanehileng, ho akarelletsa le ba 25
ba limilione Afrika e ka boroa ho Sahara, ba li hlokang.
empa
litšenyehelo tsa ho hlahisa meriana ena ke karoloana e nyenyane ea theko ea tsona. Moindia
moetsi oa lithethefatsi tse tloaelehileng, Cipla, haufinyane o ithaopetse ho fana ka meriana ho
mebuso bakeng sa $600 le mekhatlo eo e seng ea 'muso $350.
etsoe
batho ba limilione litlhare tsena li ne li tla khona ho rekoa; linaheng tse futsanehileng,
moo chelete e kenang selemo le selemo motho ka mong e le boemong bona, ba ne ba tla khona ho
thuso e nyane e tsoang kantle ho naha e tsoang linaheng tse ruileng.
empa
lik'hamphani tsa meriana li tsitsitse. “Ba utsoa kelello ea ka
thepa, 'me nke ke ka e amohela," ho boletse ofisiri e phahameng ea Merck.
Most
batho ba ne ba ke ke ba kholisoa ke khang ena. Batho ba limilione ba lokela ho ba joalo
ho ahloleloa lefu e le ho sireletsa litokelo tsa molao tsa lik'hamphani tse etsang meriana?
In
sefahleho sa khatello e ntseng e eketseha ea lipolotiki le khalefo ea boitšoaro, lik'hamphani tsa lithethefatsi
ba se ba qalile ho fana ka tse ling tsa lithethefatsi tsena ka litheolelo tse ntseng li eketseha. Empa
esita le tlhahiso ea morao-rao ea Merck, ho bonahala e le litšenyehelo bakeng sa lithethefatsi tse peli tse sebelisoang hangata
tse etsang AIDS "triple cocktail," e ne e ntse e tla siea theko ho 3-4
makhetlo ao tlholisano e akaretsang e neng e tla tlisa.
Mono
e boetse e le palo ea mathata a mang ka ho lumella monopolies poraefete ho
fumana theko le boteng ba meriana ena e hlokoang haholo. The
litšenyehelo bophelong ba motho e ka ba holimo haholo haeba ba etsa qeto ea ho hula maoto, ho batla
tse ling, ho fetola litheko tsa bona, kapa ho sebelisa hampe matla a bona a kang a Molimo
bophelong ba batho ba limilione.
The
lik'hamphani li hanyetsana le khang ea moruo: lithethefatsi tsena li ka be li le sieo haeba ho se joalo
bakeng sa liphaello tsa monopoly tse tšehetsang lipatlisiso le nts'etsopele. Empa li teng
mekhoa e meng ea ho tšehetsa lipatlisiso tsena - ha e le hantle, boholo ba lithethefatsi tse ncha tse turang haholo
li ile tsa sibolloa ka thuso ea lichelete tsa sechaba.
From
pono e tiileng ea moruo, monopoly ea patent ke mokhoa o tlase haholo oa
lipatlisiso tsa lichelete. Molao-motheo oa motheo oa microeconomics e tloaelehileng ke hore
theko ea thepa e lokela ho lekana le litšenyehelo tsa ho hlahisa yuniti e eketsehileng.
Litheko tsa monopoly, haholo-holo ka makhetlo a 15 kapa 20 litšenyehelo tsa tlhahiso - ke
e senya haholo ebile e sa sebetse hantle. Le tabeng ea meriana ea bohlokoa, the
palo ea ho se sebetse hona e lekanngoa maphelong a batho.
E le
taba ea molao, litokelo tsa litokelo tsa molao tsa US ha li fetele ka nqane ho meeli ea rona. Empa
lik'hamphani tsa lithethefatsi le balekane ba tsona ba Washington li na le pokello e matla ea lihlomo tsa
libetsa ho qobella ho latela melao ho tsoa linaheng tse futsanehileng. Tsena li kenyelletsa moruo
likhatello, linyeoe, le Mokhatlo oa Lefatše oa Khoebo. Ha Afrika Boroa -
moo batho ba limilione tse 4.2 ba tšoaelitsoeng kokoana-hloko ea AIDS - e fetisitseng eona
Medicines Act ka 1997 ho etsa hore litlhare tsena li fumanehe ka theko e tlase, Washington
e ile ea iphetetsa ka likotlo tsa khoebo, lithuso tse chechisetsoang morao, le litšokelo tse ling tsa moruo.
Khatello ea sechaba ho tsoa ho lihlopha tsa baitseki e ile ea qobella tsamaiso ea Clinton ho
fetola leano la yona kgahlano le Afrika Borwa. Empa ntoa e ne e le hōle le ho fela. Bakeng sa
mohlala, United States hajoale e ntse e phehella tletlebo khahlanong le Brazil ho
Mokhatlo oa Lefatše oa Khoebo holim'a molao oa Brazil o reretsoeng ho eketsa lehae
tlhahiso ea meriana ea AIDS. 'Me lik'hamphani tsa meriana li ntse li le thata
Molao oa Afrika Boroa makhotleng a naha eo.
mona
ke phetoho e bonolo e lumellanang le thuso ea mantlha ea botho hammoho le
melao-motheo ea moruo: ha ho na ts'ebetsong ea litokelo tsa molao bakeng sa meriana ea bohlokoa maemong a tlase.
linaha tse kenang chelete. Sena se ne se tla lumella ho phekoloa ha batho ba limilione ba neng ba ka etsa joalo
ho seng joalo shoa.
The
lik'hamphani tse etsang meriana ha li bonahale li itokiselitse ho tlohela ho batla ha tsona
lefatšeng ka bophara ho laola lithethefatsi tseo li li hlahisang. Empa sechaba se joalo
ho lemoha ka ho eketsehileng karolo ea bona, 'me e ke ke ea sireletsoa ka mokhoa o makatsang. Eona
e ka nka likhatello tse matla ho feta - joalo ka ho ts'oaroa ke bareki le batseteli ba
lik'hamphani tse khopisang - pele li fumana molaetsa. Empa haufinyane,
ba tla tlameha ho tlohela.
Mark
Weisbrot ke motsamaisi-'moho le Setsi sa Lipatlisiso tsa Moruo le Leano ho
Washington, DC.