[Ua kākau ʻo Richard Tanter, ka luna hoʻomalu o ka Nautilus Institute Australia, ʻoiai ʻo ka hana ʻino o ka hoʻāʻo kipi ma East Timor e haʻalulu, ʻaʻole ia he mea kupanaha. Ke neʻe nei ʻo East Timor i loko o ka pilikia multi-dimensional no kekahi mau makahiki. Hōʻike ʻo ia ʻo nā pilikia o kēia manawa ma East Timor he ʻekolu mau koi i alakaʻi i nā hanana o kēia lā: noho aliʻi ma ka pū; ka hoʻonui ʻana i ka ʻilihune a me ka palaho; a hoʻopau loa i ka pono o nā mea pāʻani politika nui. Ke alo nei ʻo Australia i kahi pilikia koʻikoʻi o ka pale ʻana ma ka ʻaoʻao hoʻokahi i ka huli ʻana i East Timor, ʻoi aku ma mua o nā hana hoʻomalu maluhia a alakaʻi ʻia e UN ma hope o ke Kaua anuanu ke kumu hoʻohālike o ka mālama honua. Inā ʻaʻole i hoʻoponopono maikaʻi ʻia nā pilikia ʻekolu o East Timor i kahi manawa pōkole e ʻike ʻia nā hopena i kahi ākea loa.]
ʻO ka hapa nui, ua hāʻule ka manaʻo o ka poʻe media haole mai East Timor i ka manawa i hala ai ka manawa o ke keaka a me ka pilikia ma ka waena o 2006 - me ka liʻiliʻi loa o ka ʻōnaehana politika a me ka hoʻokele waiwai e nā mea nūpepa a i ʻole ka ʻohana ulu o nā mea noiʻi hoʻonaʻauao haole. ʻO kekahi poʻe haole e nānā ana me he mea lā e mau ana nā makahiki ʻekolu o ka hakakā kūʻokoʻa, me ka hoʻokūkū like ʻana o nā mea ʻino a me nā koa i hoʻokumu ʻia ma Indonesia a me ka neʻe ʻana o Fretilin o 1975. ʻO kekahi poʻe i nānā wale i ka enclave o Dili a kamaʻilio wale i ka honua-political elite elite, me ka nānā ʻole i ka ulu ʻana o ka ʻilihune a me ke kaʻawale ʻana o ka poʻe ʻilihune kuaʻāina a me ka poʻe i nele i ka hana. Malia paha ua ʻoi aku ka piha a me ke kuleana o ka hōʻike huna ʻana i loko o ke aupuni, ʻoi aku hoʻi ma Australia, akā ʻo nā hana a ka ADF i ka makahiki i hala aku nei i hōʻike iki i kahi hōʻailona liʻiliʻi o ka nānā pono ʻana e ke aupuni e hopohopo nui nei e kōkua i ka hoʻoponopono ʻana i nā pilikia koʻikoʻi a pale i ka hoʻohuli ʻana i ke koko maikaʻi ʻole. ino aku.
ʻO ka hoʻāʻo ʻana i ke ola o Horta a me ka make ʻana o Reinado e hopena i nā hakakā lehulehu ma waena o nā kākoʻo o kēlā me kēia. ʻO ka mea liʻiliʻi paha ka pololei, ʻo ka wānana a kekahi poʻe mākaʻikaʻi i ka pau ʻana o ka haunaele, ʻo ka make ʻana o Reinado e hoʻomaʻemaʻe i ka ea politika, e lawe i ka mahu mai ka pilikia o nā mea noi a me ka pūʻali koa maʻamau, a e ʻae iā Pelekikena Horta a me ke Kuhina Nui. ʻO Xanana Gusmao, ka mea i manaʻo ʻia, e hoʻomau i ka ʻoihana o ka hoʻokele ʻana i ka ʻāina ma mua o ke kuhina mua ʻo Mari Alkatiri. ʻO ka ʻoiaʻiʻo, e hoʻāʻo ana ʻo Mr Gusmao e hoʻokele i loko o kahi ʻano hoʻoweliweli a ʻoi aku ka hoʻoweliweli ma mua o ko Mr Alkatiri, a ma ka ʻike ʻana e hoʻopuni ana ka hana ʻino i nā alakaʻi o East Timor no ka lōʻihi loa.
ʻO ka pilikia i kēia manawa ma East Timor he ʻekolu koʻi i alakaʻi i nā hanana o kēia lā: noho aliʻi ma ka pū; ka ilihune a me ka palaho; a hoʻopau loa i ka pono o nā mea pāʻani politika nui.
Ma hope o ke kūʻokoʻa ʻana, ua hoʻomalu ʻia ka politika East Timorese e nā pū i nā makahiki ʻekolu i hala. ʻO ka kipi ʻana o nā "mea noi" i loko o ka pūʻali koa Timorese (F-FDTL) i hoʻomaka i ka hana ʻino i ka waena o 2006 i hopena i ke noi ʻana o ke aupuni no ke kōkua kaua a me nā mākaʻi honua. ʻO ka hoʻoneʻe ʻia ʻana o ke aupuni alakaʻi ʻia e Fretilin a me ka lanakila koho balota ma hope mai o ke aupuni hou i alakaʻi ʻia e Xanana Gusmao i mālama ʻia ma lalo o ke kiaʻi ʻana o kahi United Nations-apono ʻia ʻo Australian and New Zealand International Stabilization Force. Aia i kēia manawa he 780 ADF a me 170 New Zealand Defense Force i ka ISF, a he 1,473 mau mākaʻi mai kahi 20 mau ʻāina i ka pūʻali mākaʻi o United Nations.
He pilina koʻikoʻi ko Alfredo Reinado me ke koena o ka poʻe noi i hoʻopaʻa ʻia ma mua, a ʻo ka nīnau e pili ana i ka hana ʻana i nā koi kūpono a me ka hoʻoweliweli ikaika, ʻoi aku ka nui o ka hana mua a ke aupuni. He mea pōʻino ka ʻae ʻana i kēlā mau koi kūpono o ka ex-military e hele ʻole i hoʻoholo ʻia no hoʻokahi makahiki ʻoiai e ʻae ana i ka wannabe warlord Reinado e hoʻomau i ka swaggering a puni ka ʻāina i kahi farce media. ʻO Reinado he mea paʻa ʻole a ʻano hoʻohiwahiwa i hiki ke ʻae i ka manaʻolana i manaʻo ʻia o ka nui o ka poʻe nona ke kūʻokoʻa i hoʻonui ai i ka hōʻeha a me ka ʻilihune. ʻO ka make ʻino ʻana o Reinado e hōʻoluʻolu iki. Ma kahi ʻāina i hoʻopau ʻia nā pū a hoʻoweliweli ʻia e ka pahi i kūpono no nā kumu politika he nui, e kū mai ana kahi Reinado hou i ka manawa kūpono.
Ua hōʻike ka International Crisis Group ma Timor-Leste: Hoʻoponopono i ka ʻāpana palekana ʻO Ianuali 2008 i nānā pono i ka nui a me ka hohonu o ka hōʻoluʻolu a me nā hemahema o ka pūʻali koa a me nā mākaʻi e pono ai ka East Timorese a me ka nānā politika honua. ʻO nā hoʻoholo koʻikoʻi i lawe ʻia ma lalo o ka mana o UN i ka wā e hiki mai ana i ke kūʻokoʻa e hāʻawi i ka ʻāina i ʻelua mau pūʻali koa kaʻawale - he pūʻali koa kūpono ʻole a me kahi mākaʻi i hoʻohālikelike ʻia - pono ka loiloi wikiwiki. ʻO nā hoʻoholo i lawe ʻia e ka hoʻokele Alkatiri a ʻaʻole i hoʻoholo ʻia e ke kuhina nui ʻo Gusmao e pono e loiloi like. ʻO kēia ke kūlana o ka poʻe kahiko a me ka hui o nā mea noiʻi, a me nā pilikia kūloko kūloko o ka pūʻali koa i ʻike ʻia. Akā ʻo ka makemake o kahi hui naʻauao kūpono ʻole o nā limahana 95 i aʻo ʻia e ka Australian Secret Intelligence Service e hāpai i nā nīnau e pili ana i ka pae a me ke ʻano o ka naʻauao Australia a me nā kumu o kēlā mau alakaʻi kālai'āina ʻo Timorese nāna i ʻae i ke kino.
I ka nānā ʻana i kekahi ʻaoʻao, ʻo ka Reinado 2006 kipi a me 2008 hoʻāʻo kipi e ʻike ʻia ʻo ia ka hoʻāʻo mua ʻana e kahi ʻāpana o ka pūʻali koa Timorese e ʻae i ke kaʻina hana maʻamau o nā pūʻali koa ma nā ʻāina ulu: e lawe pololei i ka mana. ʻAʻole i hāʻule i kēia hihia, akā ʻo ka hiki ke hana hou ʻia e kekahi ʻāpana i hoʻopilikia ʻole ʻia o kahi pūʻali koa i hoʻohui ʻole ʻia a pono ʻole e hāʻawi i nā alakaʻi kālai'āina ʻo Timorese i manawa no ka noʻonoʻo hou ʻana e pili ana i ka hoʻonohonoho hou ʻana o ka ʻāpana palekana.
ʻO ka ulu ʻana o nā pū ma kahi kaʻawale, ʻo ka mea i hōʻike ʻia he mea weliweli loa ʻo ia ka hohonu o ka ʻilihune, ka nele i ka hana a me ka hana ʻole, ʻoi aku ma waho o Dili, akā i loko. ʻO ka luku ʻole ʻia o nā ʻoihana e pili ana i ka haʻalele ʻana o Indonesia he mea koʻikoʻi hoʻokele waiwai, akā ʻo ka hāʻule ʻole o ke kahe ʻana o nā kōkua nui i ʻike ʻia a hoʻolaha nui ʻia e hoʻoulu i ka hoʻokele waiwai ua hoʻohui i kēlā kaumaha. I ka wā e piha ai ʻo Dili i ke kālā mai nā papahana kōkua ʻē aʻe a me ka hoʻolilo ʻana o nā limahana haole, ʻaʻole ia he mea kupanaha ke huki ʻia nā manaʻo maikaʻi ʻole e ka papalina ola ʻole e ka jowl. ʻO ka hāʻule ʻole o ka hoʻomohala ʻana a me ka hāʻawi ʻana i ka waihona kālā aupuni i hoʻokaʻawale ʻia, ʻoi aku ma waho o Dili - a i kekahi mau hihia, hōʻike ʻia e hoʻonui ana i ka pohō - hāʻawi i nā kumu maopopo o ka hauʻoli. ʻO kahi moʻomeheu KKN (korupsi, kolusi dan nepotisme) i hoʻokumu ʻia i ka wā Indonesia, akā ʻo kona ola ʻana i ʻewalu mau makahiki ma hope o ka haʻalele ʻana o Indonesia e koi ana i nā wehewehe hou ma mua o ka hoʻopiʻi ʻana i nā mea weliweli i hala.
ʻO ka mea paʻakikī loa no nā aupuni ʻo Alkatiri a me Gusmao, ʻo ia ka nīnau o ka loaʻa kālā a me ka ʻaila. ʻAʻole ʻo ia ka manaʻo ʻinoʻino o ke aupuni Howard i ka māhele ʻana o nā loaʻa kālā o ke Kai Timor, ʻoiai ʻo ia ka mea nui. Akā, he pilikia koʻikoʻi no kēlā me kēia aupuni ʻo Timor Leste e pili ana i ke ʻano a me ka manawa e hoʻolauna ai i nā loaʻa kālā hydrocarbon nui e loaʻa nei i loko o kahi waihona kālā hilinaʻi aupuni o waho. ʻO ka hoʻoholo hilinaʻi he mea naʻauao loa ia ma ke kumu: ʻoi aku ka maikaʻi o ke kālā e hōʻiliʻili a hoʻolilo ʻia e hoʻolako i kahi kālā no ka wā e hiki mai ana no nā Timorese āpau ma mua o ka hoʻopau ʻia ʻana i nā pono o kēia manawa. Iā naʻe me ka ulu a me ka pono koke, hiki ke hoʻomaopopo ʻia nā kelepona e komo i loko o ka waihona. ʻO ka mea i maopopo ʻole inā hiki i ke aupuni Gusmao a me kāna mau kākāʻōlelo ke ʻike i kahi ala waena kūpono e pale aku ai i nā pōʻino hou. Akā ʻo ka make ʻana o Reinado ʻaʻole e hoʻopau i nā kelepona e hoʻokuʻu i kahi liʻiliʻi o kēlā kālā.
I ka naʻau, ʻo nā pilikia o East Timor e pili ana i ka pono politika a me nā ʻano politika. ʻAʻole ʻo Xanana Gusmao ka hōʻailona o ka lokahi ʻāina i kona wā i puka mai ai mai ka hale paʻahao ʻo Cipinang i ka makahiki 1999 a ua lilo ʻo ia i pelekikena ma hope. No ka ʻike pono ʻana i kēlā, ua ʻano wiwo ʻole ʻo ia i ke kūlana ʻāpana o ke kuhina nui, akā me ka mamao mai ke kākoʻo nui ʻole a me ka ʻole o nā mea kālai'āina āpau. ʻO ke alakaʻi ʻana o Fretilin o ke aupuni i hala, ua ʻano like ʻole ia, ma loko a ma waho o ka ʻāina, ʻoiai ʻo ka hoʻomāinoino ʻana i ka poʻe i ʻike ʻole ʻia ʻo Mr Alkatiri i ʻike ʻia he haʻahaʻa a he kōkua ʻole i ka ʻano o nā mea.
ʻO ka mea i ʻike ʻole ʻia i loko o ka hale, ʻo ia ke ʻano o nā pūʻali kālai'āina e waiho nei ma mua o ka papa kālai'āina ʻike honua e hoʻomalu nei i ka politika ʻo Dili a me ka ʻōlelo hoʻolaha hoʻolaha honua. ʻO kekahi ʻāpana o kēia nīnau e pili ana i nā pae waena a haʻahaʻa o Fretilin: aia ke kumu no ka hoʻōla politika ma mua o Mr Alkatiri a me kāna mau hoa hana e hāʻawi i ka leo i ka poʻe ʻilihune? ʻO kekahi ʻāpana o ka nīnau e loaʻa mai i nā manaʻo e hoʻomau i ka nānā ʻana i ka politika o East Timor ma o ka prism komohana maoli o ka politika pāʻina koho - a me kāna mea ma mua, nā alignment politika o ka hakakā kūʻokoʻa - ʻo ia ke kuhi hewa i nā mana o ka holomua ʻole. nā papa hana kālaiʻāina hou i nā manaʻolana hou o ka mokuʻāina. ʻO ka hui pū ʻana o ko Reinado kaulana a me nā kumu waiwai o ka politika kākoʻo i loko o kahi moʻomeheu holomua o KKN a me nā kōkua haole i loko o lākou iho e manaʻo pono e noʻonoʻo pono i kēia - hiki ke noʻonoʻo i ke ʻano o kēia manawa a me ke ʻano hou ʻole, a hiki i nā ʻano ʻelua ke hāʻawi i nā lako no ka politika. manipulation, ʻoi aku hoʻi i nā ʻano politika hybrid.
ʻO kēlā me kēia ʻaoʻao, ʻaʻole hiki ke pale ʻia a hewa ʻole ke kaumaha o ka wā i hala. ʻO ka hana nui ka mea e kamaʻilio ʻia e nā alakaʻi kālai'āina ʻo East Timorese - i ka manawa mua ʻo Mr Horta lāua ʻo Mr Gusmao, akā ma waho o lākou he hanauna hou i ʻike ʻole ʻia.
Eia naʻe, ʻoi aku ka maikaʻi o ka hoʻopaʻapaʻa ʻana a no laila ka hoʻokūkū politika, ʻoiai ʻaʻole ʻo East Timor kahi mokuʻāina kūʻokoʻa piha, a he mea lapuwale a hōʻino ke ʻano me he mea lā. Ke hoʻomau nei ka misionari o United Nations. Nui ka nui o ka hui a me nā limahana. Mālama ʻia ka palekana e nā mākaʻi a me nā pūʻali koa. A ʻo ka mea nui loa i ka hopena, ʻo ka waihona kālā o ke aupuni, me ka loaʻa ʻole o ka loaʻa kālā hydrocarbon, ua hilinaʻi nui ʻia i ke kōkua haole. I hoʻokahi pule ma mua o ka hoʻāʻo kipi, ua nānā pono ʻo Loro Horta i ka huhū - a ʻoi aku ka ʻino - o ka pūʻali koa Australia ma East Timor i kapa ʻia. Hoʻokipa ʻia nā Aussies i ko lākou Timor Hikina Ua wehewehe ʻo ia i ka mea a ka poʻe Timorese i ʻōlelo pilikino ai no kekahi manawa - e hele mai ana ka poʻe Australia e ʻike ʻia he lima kiʻekiʻe a hoʻoweliweli, ʻoiai me nā poʻe kālai'āina kiʻekiʻe.
Ua ʻike nā poʻe ʻē aʻe i ka huikau a me nā mea paʻa o ka pūʻali koa Australia a me nā kulekele policing paʻakikī ke hoʻomaopopo - ʻo ka hiki ʻole o ka hopu ʻana iā Reinado ma 2006 ʻo ia ka laʻana maʻamau. I ka nele o ka hōʻike kikoʻī hilinaʻi a maʻamau a me ka ʻike maopopo o nā koi i kau ʻia e nā aupuni pili, ʻaʻole maopopo i ka pololei o kēia mau ʻōlelo. Akā ʻo ka mea maopopo loa, ʻo ka hana ʻana o Australia a me New Zealand i ka makahiki 2006, ua ʻoi aku ka maikaʻi o ka lanakila ma mua o ka INTERFET (International Force for East Timor) mai ka makahiki 1999 ma mua, a ua lilo ʻelua i kumu kūʻai kālai'āina no Australia i loko o East Timor a ʻaʻole i loaʻa. hoʻopuka i kāna mau pahuhopu palekana.
Ua hoolaha ae ke Kuhina Nui o Australia, Mr Rudd, e hoouna koke ia aku ana kekahi hui o na koa Australia i Timor Hikina, me kekahi 70 makai o Australia. Eia naʻe, ʻo ka hoʻokuʻu ʻia ʻana o nā pūʻali koa nui o Australia i Iraq, Afghanistan, Solomon Islands a me East Timor (a me kekahi mau hoʻolālā liʻiliʻi) ʻo ia hoʻi, ua hoʻolōʻihi ʻia ka pūʻali koa liʻiliʻi o Australia. He mea koʻikoʻi kēia ma nā wahi pili politika o ka naʻauao a me ke kauoha. Ke hoʻohālikelike ʻia i ka manawa 1998-1999 o ke alakaʻi ʻana i INTERFET, ua ʻoi aku ka nui o nā hui ʻike koa o Australia i kā lākou papa - a no laila ua kaupalena ʻia i ka ikaika a me ka lōʻihi o ka nānā ʻana i hiki ke hāʻawi ʻia i ka ʻoihana politika paʻakikī o East Timor i kēia manawa. . Hoʻonui kēia i ke kaumaha o ka poʻe i hoʻopiʻi ʻia no ka hoʻokō ʻana i ka misionari East Timor. Pono paha nā pūʻali koa hou aʻe no ka manawa pōkole, akā ʻaʻole ia he politika (ma East Timor a Australia paha) a ʻaʻole hiki ke hana pūʻali koa i ka wā lōʻihi.
ʻOiaʻiʻo, ke alo nei ʻo Australia i kahi pilikia koʻikoʻi o ka pale ʻana ma kekahi ʻaoʻao i ka huli ʻana o ka colonial de facto a ma ka ʻaoʻao ʻē aʻe i ka wringing lima ʻole a i ʻole ka manaʻolana hoʻopunipuni me ka lawa o nā pūʻali a me ke kālā e hoʻoponopono ʻo East Timor iā ia iho. Pono e kākoʻo ʻia ke aupuni i koho ʻia ma ke aupuni democratically, akā ʻo ka hoʻonui ʻana i ke kōkua a me ka pūʻali koa koa ʻaʻole ia e hoʻoponopono i ka pilikia.
Akā, hiki mai paha ka hoʻoweliweli nui loa no ka United Nations. ʻO East Timor, ʻoi aku ma mua o nā hana hoʻomalu maluhia i alakaʻi ʻia ma hope o ke Kaua anuanu, ʻo ia ke kumu hoʻohālike o ka mālama honua. Ua hana ʻia kahi ʻano mokuʻāina hou no ka hoʻololi ʻana o ka UN i ke kūʻokoʻa democratic. Ua hoʻokau hou ka UN i kāna misionari ma East Timor, ʻoiai me ka liʻiliʻi o ka manaʻolana ma mua o ʻewalu mau makahiki i hala. Eia naʻe, ʻoiai ʻo East Timor ka mea hoʻohālike hana no ka UN-executed and UN-authorised crisis interventions, ʻoi aku ka nui o ka holo ʻana i kahi hoʻoholo kūpono o nā pilikia koke a hohonu hoʻi ma mua o ke ola ʻana o East Timor ma ke ʻano he aupuni kīwila a me nā hopohopo o kona mau hoalauna. . Inā hāʻule ka mokuʻāina ʻo Timorese i ʻae ʻia no ka manawa lōʻihi, ʻaʻohe kumu hoʻohālike ʻē aʻe no ka mālama honua ma waho o ka hakakā genocidal e kali ana ma nā ʻēheu. Inā ʻaʻole i hoʻoponopono maikaʻi ʻia nā pilikia ʻekolu o East Timor i kahi manawa pōkole e ʻike ʻia nā hopena i kahi ākea loa.
ʻO Richard Tanter ka Senior Research Associate ma Nautilus Institute for Security and Sustainability, Luna Hoʻokele o ka Nautilus Institute ma RMIT a me kahi hoa pili ʻo Japan Focus. Ua kākau nui ʻo ia e pili ana i ke kulekele palekana Iapana a me Indonesia, me ka 'With Eyes Wide Shut: Japan, Heisei Militarization and the Bush Doctrine' ma Melvin Gurtov a me Peter Van Ness (eds.), Confronting the Bush Doctrine: Critical Views from the Asia- Pākīpika, (New York: Routledge, 2005). ʻO kāna puke hou loa, i hoʻoponopono pū ʻia me Gerry Van Klinken a me Desmond Ball, ʻo ia ʻo Masters of Terror: Indonesia's Military and Violence in East Timor in 1999 [second edition]. Ua kākau ʻo ia i kēia ʻatikala no ka Australian Policy Forum a no Iapana Focus. Kau ʻia ma Iapana Focus ma Pepeluali 11, 2008.
Hāʻawi kālā ʻia ʻo ZNetwork ma o ka lokomaikaʻi o kāna poʻe heluhelu.
E Makana mai