The
likharetene li se li le mothating oa ho koala tšoantšiso e makatsang merung e ka leboea
ea Wisconsin le Michigan. Ka Labohlano la la 17 Loetse, Sesole sa Metsing sa United States
e phatlalalitse merero ea ho koala ELF ea eona e 'meli (maqhubu a tlase haholo)
libaka tsa puisano—e le ’ngoe Merung ea Sechaba ea Chequamegon
haufi le Clam Lake, Wisconsin; e 'ngoe e Hloahloeng e ka Holimo ea Michigan,
haufi le Rephabliki Morung oa Naha oa Escanaba. Phatlalatso e ile ea hula
ho thoholetsa hang-hang ho tsoa ho lintja tsa anti-nuke tse ipelaetseng ka
libaka ho tloha ha merero ea ho kenya e otla mapolanka a ho taka.
The Associated Press e tlaleha Sesole sa Metsing, se lumela hore na bahanyetsi ba fe
ba ’nile ba bolela ka lilemo—hore theknoloji ea bona e siiloe ke nako—e khethiloe
ho koala le ho qhaqha libaka hobane Project ELF ha e sa sebetsa
morero oa eona ka ho lekaneng.
“Lintlafatso
thekenoloji ea puisano le litlhoko tse fetohang tsa kajeno
Navy e etsa hore tsamaiso ea puisano ea ELF e se e sa hlokahale, "
ho boletse 'muelli oa Space and Naval Warfare Systems Command Steven
A. Davis. Pejana, babuelli ba sesole ba ile ba phatlalatsa morero oa ELF
sesebelisoa se hlokahalang ho boloka likhokahano tse sireletsehileng le United
Likepe tse tsamaeang ka tlas'a metsi tsa linaha.
nakong ea
Ntoa ea pele ea Gulf, melaetsa e rometsoeng ho tsoa ho li-transmitters tsa ELF li hlokometsoe
likepe tse tsamaeang ka tlas'a metsi Koung ea Persia le libakeng tse ling ho ea ka litaelo tsa sesole.
Leha likepe tse tsamaeang ka tlas'a lefatše tsa Trident li ne li sa khone ho araba le ho buisana
e ne e lekanyelitsoe ho lintlha tse potlakileng tsa tlhaiso-leseling, e leng antenna ea ELF
e ne e ka laela balaoli hore ba hlahe libakeng tse loketseng
fumana litaelo tse qaqileng haholoanyane ka mekhoa e meng ea puisano.
The
maqhubu a matla a fokolang, a bolelele ba maqhubu a malelele ho feta maqhubu a seea-le-moea—e
leqhubu le bolelele ba lik'hilomithara tse 2,500 - le hloka lenakana le leholo.
Clam Lake ho na le pokello ea litora tse 600 tsa maoto a 40 tse arohaneng hohle
libaka tse hlokolosi tsa mekhoabo li thehile lithapo tse 2 tsa motlakase tse perpendicular e 'ngoe le e 'ngoe
ho matha 14 miles. Maqhubu a hlahisoang mona a phunyeletsa leoatleng ho ea tlaase
e sa fihlelleheng ka seyalemoya le maqhubu a mang a puisano. Ho hloka a
li-watts tse limilione tsa matla ho hlahisa lets'oao la li-watt tse peli, ho kenya
e qapa sea-le-moea se seholo haholo.
Motsamaisi
Daniel Donovan, Motlatsi oa Motsamaisi oa Lipuisano tsa Naval ka 1982,
e boletse Discover e reng, “ELF e ne e tla tlameha ho romela feela
litlhaku tse 'maloa tsa khoutu ho…ho bitsa missile e haufi le bokaholimo
bakeng sa litaelo tsa ho thunya.
E sebelisoa
feela maemong a pele, likhokahano tse tsoang ho transmitter
e ne e tla hlokomelisa likepe tse tsamaeang ka tlas'a metsi ho qala ts'ebetso, e lebisang ho monyetla
ho qala libetsa tsa bona tsa nyutlelie. Sebaka sa antenna, habonolo
e bonoa ke mang kapa mang ea nang le phihlello ea Marang-rang, e batlang e netefalitsoe kapele
seteraeke khahlanong le leboea la Wisconsin, se beha bophelo ba batho kotsing
haufi. Ka lebaka la tekanyetso ea eona e makatsang ea matla, lipalo tse tharo tse bonolo
khoutu e ntse e tla hloka metsotso e 30 hore e fetisoe ke lenakana,
ts'ebetso e liehang ka mokhoa o makatsang e lumellang lira nako e eketsehileng ea ho senya
setsi.
Dr.
Helen Caldicott, ho The Kotsi e Ncha ea Nyutlelie: George W.
Bush's Sesole-Industrial Complex, e pheha khang
hore libetsa tse sebelisoang ke likepe tsa Trident “li etselitsoe ho
foil sepheo sa START II (Strategic Arms Reduction Treaty), e leng
e ne e etselitsoe ka ho khetheha ho felisa libetsa tsa pele tse khonang
ea ho senya li-missile silos.” Ka hona, morero oa ELF o bile le karolo ea ona
ka ho eketsa ts'ireletso ea ka mor'a Ntoa ea Cold, ho eketsa
menyetla ea ho timetsoa ha nyutlelie.
Leha ho le joalo
lisebelisoa tsa puisano tse fokolang khafetsa li ile tsa nahanoa ka lekhetlo la pele
ka bo-1950, Sesole sa Metsing se ile sa etsa tlhahiso ea morero oa Sanguine feela ka 1968,
hang ha tsoelo-pele ea saense e ka lumella ho kenngoa ho joalo. The Sanguine
tlhahiso, eo qetellong e ileng ea fetoha Project ELF, qalong
e khothalelitse marang-rang a 6,000-square-mile ea mela e aparetseng leboea
Wisconsin. Lefika le leholo, le sa tebang la granitic le ile la hula Lebotho la Metsing
ela hloko sebaka joalo ka lefika, ho sebetsa ka mokhoa o ts'oanang ho
kamore e se nang letho ea katara e makatsang, e ka kenya letsoho ho sesebelisoa
katleho.
In
sefahleho sa khanyetso ea sechaba, Lebotho la Metsing le ile la leka lefeela ho fumana ho fokolang
libaka tse qosoang ke lipolotiki libakeng tse ling, ho kenyeletsoa Texas, pele li khutla
ho ea Wisconsin le Michigan ka Project Seafarer e ntlafalitsoeng.
Eaba Mopresidente Carter o kenella 'me, a ela hloko khanyetso e matla ea lehae,
e ile ea etsa hore Lebotho la Metsing le fokotse ho kenya tšebetsong e reriloeng. Sesole sa Metsing
e khutlisitsoe le lintlha tsa kopano e setseng e sirelelitsoe
ho fihlela Reagan a nka mosebetsi.
As
Wisconsinites e ile ea hlophisa khanyetso ea morafo o reriloeng haufi le Crandon-e
khanyetso e ileng ea qetella e hapile ntoa ea eona e mahlo-mafubelu selemong se fetileng—ea batho ba tlaase
maikutlo a khahlanong le ELF a boetse a hasana le metse ea mahaeng, qetellong
ho lemosa sechaba sa baitseki ba Madison. Moruo oa leboea,
e hahiloeng ho pota-pota ho rema lifate le bohahlauli, ha hoa ka ha boleloa esale pele hore e tla tsoala marabele.
Batšehetsi ba ile ba sebetsa ho ruta baahisani ba bona ho pholletsa le naha.
Boipelaetso setšeng bo qalile ka 1981—lilemo tse robeli pele ho mohaho oo
e ile ea tsoela pele ka marang-rang-ha baitseki ba ntse ba hula lipalo tsa lipatlisiso. Leboya
Wisconsin e ile ea fetoha setsi sa boipelaetso.
A
Boithuto ba Navy ba 1971 bo ile ba etsa qeto ea hore masimo a motlakase a amahanngoa
ka ELF e bakile kholo e kholo ea likhoto. Sesole se ile sa lula holim'a
lintlha tsa liphuputso tsena ho fihlela 1976, esita le baahi ba amehileng
sebetsa ho utolla tlhahisoleseling mabapi le litlamorao tse ka bang teng tsa bophelo bo botle ba
maqhubu a ELF. Sesole sa Metsing se ile sa bitsa Komiti ea Ad Hoc bakeng sa Tlhahlobo
ea Biomedical and Ecological Effects ea ELF Radiation ho hlahloba
liphuputso tsa bona ka 1973. Litho tsa komiti li hlahisitse ngongoreho
ka mathata a tebileng a bophelo bo botle a amanang le theknoloji,
leha matshwenyeho a bona a ne a se na boima ho bahlabani ba neng ba batla
molaetsa o fapaneng. Liphetho tsa komiti ea nakoana li fihlile feela
sechaba ka nako e 'ngoe Senator Gaylord Nelson, setsebi sa tikoloho le
Democrat ea tsoelang pele, o ile a ntša monko o monate 'me a lokolla tlaleho ka boeena.
The
ntoa ea “litšibollo tsa saense” e ile ea tsoela pele ka lilemo tse ngata
le Sesole sa Metsing se batlang "litsebi" tse ikemiselitseng ho tiisa
bakeng sa polokeho ea ELF ha lipelaelo tsa sechaba li ntse li hola. Tse fapa-fapaneng
lipalo, tse kang Dr. Creig R. Kronstedt, li ile tsa lokolla litlaleho tse hlalosang
tšusumetso e ka bang teng ho batho, ho fana ka maikutlo a mekhoa e fokolang
maqhubu a ile a sitisa ts'ebetso ea methapo. Ba bang ba ile ba etsa tlhahiso ea hore “ho kheloha
voltage” e fokolitse tlhahiso ea lebese likhomong tsa lebese. Khopolo-taba
e ile ea bonahala hohle le hoja ho ile ha hlaha lintlha tse seng kae tse thata, likamano tsa sechaba
e ile ea pupetsa ho phehella ha saense ho fumana boitsebiso bo tšepahalang. Ho sena
letsatsi, mang kapa mang ea hlalosang matšoenyeho ka mathata a bophelo bo botle a bakoang ke
ho pepesetsoa mefuta e fapaneng ea matla a maqhubu a malelele ho ka 'na ha nyatsoa
joalo ka "theorist ea bolotsana." Ha e le hantle, baahi ba lulang
linaha tse potolohileng Clam Lake le mehaho ea Rephabliki e sebelelitsoeng
joalo ka likolobe tsa batho thutong e kholo ea litlamorao tsa nako e telele
ea mahlaseli a motlakase holim'a lintho tse phelang.
In
Loetse 2001 sehlopha sa Lac Courte Oreilles sa Chippewa se ile sa qala ho hatella
Navy ho fumana mofuta le boholo ba bophelo bo botle le tikoloho
mathata a bakoang ke tsamaiso ea antenna. Ho tšoara litokelo tsa selekane e le
terompeta ea bona, balaoli ba sehlopha ba pheha khang ea hore bonyane limilione tse tharo
dollar e ne e tla hlokahala bakeng sa ho ithuta ho hlahloba maemo a kang
sekhahla sa mofetše sebakeng sa litereke tse 'ne tse potileng sebaka sa morero.
'Muelli oa Navy Richard Williamson o bolelletse Milwaukee Journal-Sentinel
tlhahlobo eo e ka ba chelete e senyehileng joalo ka liunivesithi tse 5 tse haufi
ho Maoatle a Maholo a ne a se a sebelisitse $25 milione ho etsa lipatlisiso tseo
ha e bone litlamorao tse kholo ho tsoa ho antenna ea ELF.
The
Navy e ne e hloka hore bahanyetsi ba bona ba fane ka moroalo oa bopaki ba hore
tsamaiso e bakile mathata a bophelo bo botle. Mojaro o joalo o ne o tla hloka
matsete a makatsang a nako le chelete, lintho tse peli tse mabothobotho ha li fumanehe
ho batho ba sebetsang karolong e ka leboea ea Midwest. Neng kapa neng ha bopaki
ka lebaka la litlamorao tsa bophelo bo botle, Lebotho la Metsing le ile la hanyetsa
molaetsa o hanyetsanang o hlokahalang.
qetellong,
Navy-joaloka lik'hamphani tsa meriana kapa barekisi ba lijo-ba lokela
ba qobelletsoe ho paka polokeho ea sistimi ea bona. Empa ea Navy
lekunutu, hammoho le tlhoko ea bona ea ho kenya tšebetsong Morero oa ELF,
e ile ea ba thibela ho phetha karolo ea bohlokoa ea boitšoaro. Leha ho le joalo
libaka tseo ka bobeli li ile tsa koaloa ka la 30 Loetse, tsa baka mofetše le
mathata a mang a bophelo a ka 'na a se ke a hlaha ka lilemo tse itseng ho bahlaseluoa
e sa kgoneng ho lata tsietsi ya bona ho lenakana.
nakong ea
ngangisano mabapi le bili ea 1996 ea Senate Defense Appropriations, Wisconsin's
masenete a mabeli, Russ Feingold le Herb Kohl, ba atlehile ho fumana
Senate ho fetisa sehlomathiso se felisang Morero oa ELF. Hawks
joalo ka Rep. Bill Young oa Florida (R-FL) le Sen. Ted Stevens (R-AK)
ho khutlisa chelete kopanong e kopaneng ea Ntlo-ea Senate, ho hatisa ELF's
seabo ho tshireletso ya naha. Selemo hamorao, Feingold, ea neng a loana
ho kenya antenna ka mafolofolo mokatong oa Senate ka lilemo,
e hlahisitse bili ea ho felisa morero, e jang chelete e ka bang $15
milione selemo se seng le se seng.
The
State of Wisconsin le eona e ile ea loana le Project ELF. Ka 1984, Wisconsin e ile ea hlōla
nyeoe khahlanong le Sesole sa Metsing sa US. Moahloli oa 'Muso Barbara Crabb o laetse
Sebaka sa marang-rang se ile sa felisoa empa lekhotla la boipiletso le ile la hlakola se fumanoeng,
ho busa molemong oa Sesole sa Metsing le ho boloka setsi se sebetsa.
The
Sebaka sa Clam Lake se ile sa fetoha Mecca bakeng sa baitseki ba khahlanong le nyutlelie ba tsebahalang
boipelaetso le ho ts'oaroa ho hoholo ha maqephe a pele a likoranta
ho pholletsa le sebaka ka lilemo tse mashome. Ho tloha ka 1991, ho ile ha tšoaroa batho ba fetang 500
li entsoe sebakeng sa ELF. Ka mohlala, ka Sontaha sa la 8 August,
1999—letsatsi le iphetang la boipelaetso le khethiloeng ho hopola US
libomo tsa Hiroshima le Nagasaki-baipelaetsi ba 12 ba tsoang
letšoele la batho ba 65 ba ile ba tšoaroa ka ho kena ka ntle ho setša. Barupeluoa ba bangata
o ne a mameletse leeto la khotso la matsatsi a 4, lik'hilomithara tse 53 ho tloha lekhotleng la Ashland,
Wisconsin moo lintoa tsa molao li loanang ka ELF le litokelo tsa baipelaetsi
e ne e boetse e sebetsa ka lilemo tse mashome.
Bonnie
Urfer, moitseki oa lehae ea sebetsang le sehlopha sa Nuke-watch, o boletse
hore Ashland County e emisitse ho fana ka litekete tsa ho tlola molao ka 2000,
ho tlohela mmuso oa kopanelo ho nka monyebe. Ka morao ho boipelaetso,
Basebetsi ba Forest Service, ba nang le matla a ho laola National
Libaka tsa meru, li fane ka litekete, tse eketsang moelelo ho setsi sa bona
tlhaloso e tsebahalang ea meru ea ’muso, “Naha e Mengata ea Tšebeliso.”
A
Baipelaetsi ba leshome le metso e 'meli ka 2003 ba ile ba hlaha lekhotleng la mmuso la Madison ho ea pele
liqoso tsa tlōlo ea molao, e 'ngoe le e 'ngoe e lefisoa $150. 'Maseterata oa Federal Stephen
Crocker, a sokela nako ea chankana hore a phete batlōli ba molao, a ahlolela Duluth
Moahi Michelle Naar-Obed ho ea matsatsi a 30 teronkong ea mmuso. Naar-Obed,
ya nang le nalane ya ho se mamele setjhaba, tsebisa magiseterata
hore o sa tsoa bona liphello tse tobileng tsa ho kena sesoleng
ho ba se nang molato ba Iraq mme a etsa tlhahiso ea hore a qobe ho beha "boahloli" ba hae
setempe sa tumello” liketsong tse joalo. Crocker o hopotse Naar-Obed
hore lekhotla ha lea ka la etsa qeto ea hore na liketso tsa sesole kapa che
li nepahetse.
Neng
baitseki ba fumane mokhoa oa ho tlosa kopano ea li-antenna kantle ho marang-rang, boipelaetso
e ile ea ba le moelelo o mocha. Ka 2000, baahi ba babeli ba Luck, Wisconsin,
Urfer le Michael Sprong, ba rema lipalo tse tharo ka lisakha tse tšoaroang ka letsoho.
Ba ile ba letela ka mamello hore molao o ba ise litlamong.
Urfer le Sprong e bile sehlopha sa bohlano ho holofatsa limilione tse ngata
sesebelisoa sa dollar se nang le lisebelisoa tse fumanehang ka tlase ho lidolara tse leshome ho
lebenkele lefe kapa lefe la lisebelisoa.
Ho
counter Project ELF, Nukewatch e thehiloe ka 1979 torotsoaneng
ea Lehlohonolo. Sehlopha se ile sa hlophisa liketso tsa khafetsa khahlanong le ELF ha le tsona
ho beha leihlo ka hloko ho romelloa ha thepa ea nyutlelie hohle
United States ka terene, literaka le likoloi tse ling.
Urfer
e hlalosa hore, leha ho koaloa, baitseki ba Nukewatch ba entse joalo
"maikutlo a tsoakaneng" mabapi le phatlalatso ea Lebotho la Metsing. “Bongata
batho ba belaela haholo ka mabaka ao Sesole sa Metsing se faneng ka sona,"
oa tlaleha, a hlokomela mabaka a mang a 'maloa a tšepahalang a Navy
ho lahla libaka. Khopolo-taba e thehiloe tumelong ea Navy
e lakatsa ho bonahala e baballa ho ntlafatsa menyetla ea eona ea ho bokella ho feta
chelete bakeng sa ts'ebetso mesebetsing ea Afghanistan le Iraq,
hammoho le ts'ebetso efe kapa efe e ka bang teng Iran, Syria, North Korea, kapa
sebakeng se seng. Ba bang ba nahana hore Navy qetellong e ile ea hlokomela hore ELF
Sebaka sa marang-rang se ipakile se le kotsing haholo, kahoo baetapele ba ile ba khetha palo e phahameng
ea ho kenya tšebetsong maqhubu a tlase lefatšeng ka bophara.
Ba bang ba
lumela hore theknoloji e 'ngoe e amanang le eona, e ntlafalitsoeng ka High-frequency
Active Auroral Research Program, e nang le mantsoe a khelosang HAARP,
e ka ipaka e atleha haholoanyane ho buisaneng le bona ka tlas'a metsi
likepe. Webosaete ea HAARP e bonahala e lokafatsa lipelaelo ka
tlhaloso ea eona: "HAARP ke boiteko ba saense bo reretsoeng
ho ithuta thepa le boitšoaro ba ionosphere, ka
kgatello e ikgethang ya ho kgona ho e utlwisisa le ho e sebedisa ho ntlafatsa
mekhoa ea puisano le leihlo bakeng sa baahi le ts'ireletso
merero.”
Urfer,
e kopile ho hakanya hore na boipelaetso ba khotso ba Nukewatch bo ama eng
o ne a e-na le qeto ea Lebotho la Metsing, a sa bue letho. "Ke nahana
karolo ea rona ho eona mohlomong ke lefela,” oa fana, a eketsa, “Re
esita le ho tšoela mathe ka baketeng ha ho tluoa letšolong lena
naha.” O hlokomela hore liketso tse ling, ho kenyelletsa le ntoa
ho koala Sekolo sa Amerika, liketso tse nyane tsa Nukewatch
naheng ea Wisconsin. Empa, Urfer oa eketsa, Nukewatch e na le mefuta e mengata ea bokhoni
diketso tse tlang pele.
Douglas J. Buege
hangata o ngola ka litaba tsa tikoloho, a shebane le leboea la Wisconsin.
Hajoale o ngola nalane ea li-chestnut tsa Amerika le
matsapa a ho e busetsa.