Qetellong ea selemo se fetileng, Senator Bill Frist o ile a bolella National Press Club hore, ho ea ka phuputso e entsoeng ke Congressional Budget Office, ntaramane ea linonyana e ka senya United States $ 675 limilione tse likete ho senya moruo. Palo ena le palo ena e nka hore 30% ea naha e tla hlaseloa ke lefu leo ho fihlela joale le ipakileng le bolaea batho ba ka tlase ho 100 lefatšeng ka bophara. Boemong bo joalo, Maamerika a limilione tse 90 a ka kula mme limilione tse peli tsa shoa. Leha ho le joalo, tlaleho e bolela hore menyetla ea hore seoa sa ntaramane se hlahe e ka tlaase ho karolo ea boraro lekholong.
A ipapisitse le boemo bona bo tšosang, Mopresidente Bush o sa tsoa saena bili ea ho abela lidolara tse libilione tse 3.8 licheleteng ho itokisetsa feberu ea linonyana ha a ntse a fa lik'hamphani tsa meriana tšireletso e pharalletseng ea litlhare tse hlahisoang ho loantša seoa sena. Le hoja moralo oa matšeliso bakeng sa bakuli ba lemetseng ke liente tsa seoa o ile oa thehoa, ha ho chelete e fanoeng bakeng sa lenaneo.
Karolo e kholo ea lichelete tsa ho itokisa e tla sebelisoa ho boloka Tamiflu, sethethefatsi se entsoeng ke Gileade Sciences, k'hamphani eo Mongoli oa Tšireletso Donald Rumsfeld a nang le karolo ea bohlokoa ea lichelete. Hoa makatsa hore ebe Mokhatlo oa Lefatše oa Bophelo o boletse hore Tamiflu ha e e-s'o atlehe ka ho khetheha ho phekola batho ba tšoeroeng ke bird flu empa leha ho le joalo e ntse e tsoela pele ho khothaletsa tšebeliso ea eona ho sa tsotellehe katleho ea sethethefatsi seo se sa netefatsoang. Boleng ba Tamiflu ho phekoleng feberu ea linonyana boa belaetsa, ntle le ho batseteli ba eona. Koranta ea bongaka ea Brithani ea Lancet haufinyane e phatlalalitse tlaleho ea phuputso e sa kang ea fumana “bopaki bo ka tšeptjoang” ba hore moriana oo o sebetsa khahlanong le kokoana-hloko.
'Me Vietnam, naha e anngoeng haholo ke ntaramane ea linonyana, ngaka e phekolang bakuli ba feberu ea linonyana e boetse e tlaleha hore Tamiflu ha e na phello ho bakuli bao a neng a ba phekola. Ngaka, Dr. Nguyen Tuong Van oa Setsi sa Mafu a Tropical Hanoi, ha a bone Tamiflu (e entsoeng ho loantša Mofuta oa A, eseng kokoana-hloko ea H5N1) e le sesebelisoa se molemo sa ho loantša feberu ea linonyana.
Leha Tamiflu e kanna ea se be molemo ho alafa ntaramane ea linonyana, Mokhatlo oa Lefatše oa Bophelo le moetsi oa mantlha oa moriana, Roche Holding AG, ba ntse ba tsoela pele ho eletsa ho boloka sethethefatsi sena, se nang le sethala sa lilemo tse 5 feela. Ho tloha ka Mphalane o fetileng, ho ne ho e-na le litekanyetso tse lekaneng tsa Tamiflu (e rekoang ka $91.99 bakeng sa lipilisi tse leshome k'hemisteng ea heso) e fumanehang US ho phekola batho ba limilione tse 4.3.
Moralo oa moralo oa tsamaiso ea Bush o hlokomela hore ho tla hlokahala mashome a limilione a litekanyetso, tse fetang tse ka etsoang hajoale. Ho tšoenyang le ho feta, likhoebo tse ngata tsa poraefete, haholo tse etsang khoebo Asia Boroa-bochabela li nahana ho bokella sethethefatsi sena hore se sebelisoe ke basebetsi, se lebisang lipotsong tse tebileng mabapi le lithahasello tsa lik'hamphani tsena khahlano le boiketlo ba sechaba haeba seoa se ka hlaha.
United States e boetse e kopile lik'hamphani tse peli tsa meriana ho qala ho hlahisa le ho boloka liente tsa feberu ea linonyana. Hona joale ente e ntse e lekoa ho batho ho fumana hore na e sebetsa ka tekanyo efe haeba e teng; tebello ke hore e tla hloka makhetlo a ts'eletseng tekanyo ea lithunya tse tloaelehileng tsa ntaramane.
Ente e ipapisitse le sampole ea kokoana-hloko e tsoang ho e mong oa batho ba 'maloa ba bolailoeng ke feberu ea linonyana ka sebopeho sa eona sa hajoale. Ka bomalimabe, ha ho na mokhoa oa ho tseba hore na ente e thehiloeng ho sebopeho sa hajoale sa vaerase e tla sebetsa khahlano le litumello tse ling tsa feberu ea linonyana.
Leha ente e ka bonahala e sebetsa, ho tla nka lilemo ho etsa palo e lekaneng ea ente, ho latela bokhoni ba hajoale ba tlhahiso. 'Me ha ho motho ea tsebang hore na ente e joalo e tla lula e le matla halelele hakae, kahoo ho na le monyetla oa hore ente e bolokiloeng e tla tlameha ho lahloa pele seoa sa 'nete se etsahala.
Ho sa tsotellehe tlhokomelo eohle ea mecha ea litaba le chelete e sebelisoang, ho na le ho se lumellane ho hoholo ka har'a sechaba sa saense le bongaka mabapi le monyetla oa ho ba le seoa sa feberu ea linonyana. Ho ea ka Ian Lipkin oa Sekolo sa Bophelo ba Sechaba sa Univesithi ea Columbia, ho tla hlokahala liphetoho tse ngata hore genome ea kokoana-hloko ena e ka fetisoa ho tloha ho motho ho ea ho motho. 'Me joalo ka ha ngaka e' ngoe ea bophelo bo botle ba sechaba e boletse, litemoso tse ngata tse tloaelehileng tsa ho itšireletsa feberu joalo ka ho hlatsoa matsoho le ho se ye mosebetsing ha u kula li ka hlakisa phello ea mofuta ofe kapa ofe oa seoa sa feberu.
Hoa tšoenya kannete hore ebe ho na le tšubuhlellano e ngata mabapi le seoa se sa tsitsang khahlano le mokhoa oa rona oa ho iphapanyetsa mafu a seoa a teng hoo re nang le mekhoa le mekhoa ea ho alafa, 'me maemong a mangata re a felisa. Ho ea ka Litsi tsa Taolo ea Mafu le Mokhatlo oa Lefatše oa Bophelo, hoo e ka bang halofo ea mafu ’ohle a bakoang ke mafu a tšoaetsanoang selemo le selemo a ka bakoa ke AIDS, malaria le lefuba tseo ha li kopane li bakang mafu a limilione tse 300 le mafu a fetang limilione tse hlano. Habohlokoa, lenane le felletseng la mafu a joalo ha le kenyelle Virus ea West Nile kapa Ebola, tseo ka bobeli li fumaneng litaba tse ngata tsa boralitaba, empa tseo, joalo ka feberu ea linonyana, li bolaileng palo e nyane haholo ea batho.
Ehlile hoa khoneha hore ho be le seoa sa feberu ea linonyana se nang le litlamorao tse mpe haholo. Empa ho sebelisa libilione tsa lidolara ho liente tse sa netefatsoang le liphekolo ho bonahala ho se na thuso, haholo ha bophelo ba batho ba bangata bo ka pholosoa ka ho sebelisa chelete e tšoanang ho alafo e teng, e sebetsang bakeng sa mafu a seoa a seng a ntse a aparetse polanete ea rona. Empa moeeng oa SARS le Anthrax, tšabo e nyane e tsoela pele ho kenya tšabo le ho fepa mekotla ea khoebo.
U ntse u ikutloa u kula?
## # 1
Lucinda Marshall ke sebini sa basali, mongoli le moitseki. Ke Mothehi oa Feminist Peace Network, www.feministpeacenetwork.org. Mosebetsi oa hae o phatlalalitsoe likhatisong tse ngata tsa US le mose ho maoatle ho kenyelletsa, Mosali ea Tsositsoeng, Alternet, Lentsoe la Mohanyetsi, le Tloha Mekokotlong ea Rona, The Progressive, Pula le Sealuma, Z, Litoro tse Tloaelehileng le Clearinghouse ea Boitsebiso.