O Chile o loʻo feagai ma se faʻafitauli ogaoga o le vai. O le atunuu na mafatia i lona lamala sili ona leaga mo le sefulu tausaga talu ai, faatasi ai ma timuga toʻotoʻo e 20–40%. E uiga i 1.4 miliona Chileans - 8% o le faitau aofaʻi - e le maua se vai inu.
O le tulaga e sili ona leaga mo nuu i tua. Toeitiiti o le afa o latou e leai ni vai inu, e aafia ai le tusa ma le miliona tagata, e tusa ai ma se suʻesuʻega a le Pontifical Catholic University of Chile. O nu'u i tua e leai se vai, 15% o lo'o fa'alagolago i vai la'u.
E sili atu ma le afa o le 19 miliona tagata Chile sa nonofo i se eria o loʻo mafatia i le "matua utiuti o le vai" i le faaiuga o le tausaga talu ai - o le lona fa tausaga sili ona matutu i faamaumauga. O se fuafuaga fa'asoa vai e le'i tupu muamua faasilasila mo le laumua, Santiago, ia Aperila i le tausaga talu ai.
O fa'afitauli o le vai o lo'o feagai ma Chile o lo'o fa'apipi'iina i tala fa'asolopito i totonu o le socio-structural framework lea o lo'o tumau pea le fa'ai'uga mo le vaega o le malo.
O le su'esu'e o le vai o Jessica Budds Na tusia e i le Singapore Journal of Tropical Geography e faapea, i Chile, “o aia tatau o le vai tumaoti, i le tulaga o faatagaga e faatagaina ai le faaaogaina faapitoa, sa i ai talu mai le vaitaimi o le colonial”.
O le 1855 Civil Code tautino e faapea “o vaitafe ma vai uma e tafe i ala masani o oloa a le atunuu mo le faaaogaina e le lautele” ma fai mai o le mauaina o le suavai e maua mai i aia tatau e faaaoga ai le suavai “ua tuuina atu e le pulega agavaa”. O manatu fa'ale-aganu'u e pei o le "fa'aoga sa'o o le vai" na tu'ufa'atasia i tulafono o vai 1930 ma le 1951. O le mulimuli faavaeina e faapea “o le aia tatau e faaaoga ai le vai e faatoa mafai lava ona maua ona o le a fetaui po'o le Suavai Fa'atagaina e le Peresetene o le Malo”.
Fai mai le tulafono, o aia tatau o le vai e faʻatatau i vai e pulea e le lautele. I lenei auala, na faʻafeiloaʻi ai faaletulafono e le setete o Chile le manatu o aia tatau e faʻaaoga ai le vai.
O le malo faatemokalasi lautele a Peresitene Eduardo Frei Montalva (1964–70) na faia le toefuataiga o faatoaga ma faia suiga i le tulafono o le vai i le 1967 e toe faatuina ai le pulea o le vai. O le tu'ufa'atasiga o le pule fa'atonutonu a le malo o Chile i meatotino tumaoti na tu'uina atu e le 1951 Water Code na fa'atinoina e ala i le ta'utinoga o le vai o se mea lelei mo tagata lautele ma le fa'atauaina o aia tatau uma.
E tusa ai ma le aia tatau o le vai na i lalo o le saʻo fuafuaina lautele a le setete, na avea i latou ma faʻatagaina pulega ma faʻatulafonoina i lalo o tulafono a le malo. O nei mea e le mafai ona fa'atau, fa'atau atu pe fa'afesuia'i i luga o le maketi pe vavae'ese mai le fanua.
E tusa ai ma tusitala o le "Water Policy and Management in Chile", faatusatusa i le fa'alavelave fa'aletonu a tagata tumaoti, "o le pulea o le vai a le setete sa fa'avae i luga o tulaga fa'asaienisi ma fa'atekinisi e feso'ota'i ma fa'amoemoega o le fa'atotonugalemu o le tamaoaiga ma fuafuaga fa'aletamaoaiga i se atunu'u ma vaitaele maualuga".
O le pulega a le militeri Augusto Pinochet (1973-90) - lea na faʻaumatia ai le malo faʻaagafesootai a Salvador Allende - na galue e fesuiaʻi suiga na taʻitaʻia e le malo e ala i le faʻaaogaina o le neoliberalism.
I lalo o le taʻitaʻiga a le Chicago Boys, na pasia ai e le malo militeri le Tulafono o le Tulafono 2,603 i le 1979, lea na mulimuli ane avea ma faavae faaletulafono mo le 1981 Water Code. O lenei Tulafono Laiti o le Suavai sa o gatasi ma le auivi tau maketi saoloto ua faavaeina i totonu o le Faavae o le 1980 ua toe tusia. O le 1981 Water Code na faaitiitia ai le matafaioi ma le malosi o le ofisa o vai a le malo o Dirección General de Aguas (General Water Directorate).
I mafaufauga faʻatekinolosi a Chicago Boys, e le mafai ona faʻatagaina le vai e avea o se manuia lautele ma e tatau ona liua i meatotino tumaoti. O lenei mea na tuleia ai le puleaina o le vai i totonu o le "lima le vaaia" o le maketi saoloto, ma vavae ese mai fanua, ina ia mafai ona tau ma fesuiai e aunoa ma le faʻalavelave a le malo.
O le tu'ufa'atasia o le suavai sa fa'avae i luga o le folafolaga o le a fa'ateleina ai le saogalemu ma le lelei o le suavai. O le mea moni, na fa'atuina le fa'atonuga fa'atasi i luga o le vai mo le atina'eina o alamanuia fa'alenatura tetele a Chile.
O le faiga fa'apea le fa'aituau o aia tatau a le vai e mafai ona fa'atauina e le tagata lava ia na fa'atagaina le tu'ufa'atasia o le vai i fa'aoga maualuga, e pei o le la'uina, vai eletise, vaomatua ma fa'ato'aga.
O le le tutusa o meafaitino i totonu o tulafono o le vai a le atunuu o loʻo natia e ala i faiga o maketi, lea e manatu ai le aufaipisinisi, faʻatoʻaga ma le lautele o loʻo tauva i faaupuga "tutusa". Ae ui i lea, ua mafua ai le le talafeagai o le tufatufaina o vai ona o pisinisi tetele e masani lava ona sili atu le faʻatulagaina nai lo isi sui i le maketi. O tulafono o le vai a Chile e iai mafai le aufaipisinisi e maua ai aia tatau vai tumau e tu'uina atu mo le leai o se totogi, fa'atulafonoina fa'atulafonoina, fa'atatauina o aseta tetele ma o lea e le'i totogiina.
O le faʻaauau pea o le faʻatupulaia o pisinisi faʻapitoa e faʻavae i le vasega o pulega Chile. O le Neoliberalism na fa'apipi'i ai le fa'atau atu i fafo, lea na taofia ai so'o se ituaiga o pisinisi fa'alotoifale ma fa'alagolago i le maketi o le lalolagi.
O galuega autu tau tamaoaiga a Chile o le kopa ma le lithium eliina, vaomatua ma faatoaga. Sa fesoasoani le Malo i le faatupulaia o nei vaega tau tamaoaiga.
Tulafono Fa'atonu 701 fesoasoani kamupani vaomatua tetele e una'ia le tuputupu a'e o togavao o paina ma eucalyptus. O lea na mafua ai le faateleina o le vaomatua i le itu i saute, o le faamamaina o le vaomatua ma le faaitiitia o punaoa vai.
Ua fa'atupuina e le malo le fa'atupuina o fa'ato'aga, e pei o le tulafono fa'asusu fa'ato'aga ma le polokalame toe fa'aleleia o eleele leaga. O iinei foi, ua matua malosi le faaaogaina o le suavai. O le vaega o fa'ato'aga o Chile tele tagata fa'aaoga vai (72% o le aofa'i o lo'o maua). O le maualuga o le fa'aogaina o le vai e feso'ota'i ma le fa'amaoniaina o feagaiga fa'apisinisi fa'avaomalo, lea ua fa'alauteleina ai fa'ato'aga ma fuala'au fua. O le eria sa masani ona totō ai fua faateleina e 113,038 heta (48%) i le va o le 2003 ma le 2018.
O le la'uina o se sao tele i le pulega o le fa'aputuga fa'a neoliberal, e maua ai le 10% o oloa fa'alotoifale (GDP). E pei o pisinisi faʻatoʻaga o loʻo aʻafia i vaomatua ma faʻatoʻaga, o kamupani maina e aʻafia ai punaʻoa vai, aemaise lava i matu o Chile.
le tulaga o le Vanu o Copiapó, i matu o Santiago i le itulagi o Atacama, o loʻo faʻaalia ai le tele o faʻaleagaina na faʻaleagaina e le maina i le siosiomaga. O Copiapó o se tasi o nofoaga sili ona matutu ma sili ona taua o le eliina o le atunuu. O lo'o i ai le toafa sili ona matutu o le paneta, ma le maualalo o timuga: o le fa'aogaina o le vai e fa'alagolago i le fa'aogaina o vai i lalo o le eleele.
I lalo o le pulega malosi a Pinochet, o le mining - kopa, siliva ma le uʻamea - ma faʻatoʻaga auina atu i fafo, aemaise o vine, na atiaʻe e avea ma sao autu i le GDP a le itulagi. O le tuputupu aʻe o fualaʻau fualaʻau i le 1980s, sosoo ai ma le faʻateleina o le mining i le isi luasefulu tausaga na sosoo ai, na afaina ai le vaitafe o Copiapó, o vaega tetele na matutu talu mai le 1997. E oʻo atu i le faaiuga o le 2000s, o aia tatau uma o le vai na maua. fa'asoa i tagata fa'aoga.
O le fa'aogaina o le vai mo le la'uina o le faamoemoeina e tulaʻi mai i Chile ona o le tele o galuega eliina ma le faʻaitiitia o le faʻaogaina o le oa, ma mafua ai le tele o manaʻoga. O le la'uina o kopa sa fa'aogaina le 14.8 kupita mita (kumita mita) i le sekone i le 2014, lea ua valoia e si'itia i le tusa ma le 24.6 kupita mita/s i le 2025.
O suiga o le tau ona o tagata e ono fa'atupuina ai le tulaga ma e tu'ua'ia a itiiti ifo ma le 25% o le ogaoga o lamala i Chile. Chile tuu i se faavasegaga Lona 16 i le fa'asologa o tulaga lamatia o le tau mo le 2017 - o se si'itaga tele mai le 94 i le va o le 1998 ma le 2017.
E faapena foi tuu i se faavasegaga 24th i atunu'u ua fa'amamafaina i le vai i le 2040, e fa'atatau i le au'ili'iliga o fa'ata'ita'iga o le tau ma fa'ata'ita'iga tau socioeconomic.
O le Ofisa o Malo Aufaatasi mo le Coordination of Humanitarian Affairs na fai mai Chile poto masani o le faʻatupulaia sili ona leaga o lamala i le va o le 2010 ma le 2019 o atunuu uma o Amerika Latina.
O le maualuga o le vevela ma le maualalo o timuga ua mafua ai ona mou ese atu aisa. Andean glaciers, lea e fafaga ai vai ma tausia nuu o lo'o nonofo i totonu po'o lata ane i atumauga, ei ai solomuli e 98% i lenei seneturi.
O le faʻateleina o le le faʻamautuina o le faʻataʻitaʻiga o le tamaoaiga o loʻo faʻapipiʻiina i le malosi malosi o faipule faʻapolokiki, ofisa o le militeri ma faʻalapotopotoga faʻapisinisi. Mo lenei vasega fa'atauva'a, ole Maketi fua ole Water Code o lo'o fa'apolopoloina le fa'alagolago ile vai fa'alenatura alamanuia o lo'o avea ma vaega tutotonu o le neoliberal agenda.
Le Faletupe a le Lalolagi viia le fa'asao o Chile's Water Code ma manatu o se fa'ata'ita'iga o le fa'atonutonuina o puna'oa e tatau ona fa'atusaina i isi atunu'u o Amerika Latina. Ae ui i lea, o lenei mea e natia ai le tele le tutusa o lo'o fa'aalia ai le atina'eina o vai a le atunu'u, ma o le 79% o le vai atoa o lo'o maua i totonu o le faiga e umia e le 1% o tagata fa'aoga vai.
O le neoliberal paradigm ua amata ona suia i le filifilia o le itu tauagavale Peresitene Gabriel Boric, o lona malo na fesoasoani i le tusiaina o se faavae fou e sui ai le tulafono a Pinochetist o le 1980.
Uunaia e le manatu o Chile o se setete "siosiomaga", o le ata faataitai o le faavae e faʻamaonia ai se aia tatau a tagata i le vai. O le Tulafono o le Suavai - e lima mataupu - fai o le vai e “taua mo le ola ma le faatinoina o aia tatau a tagata ma aia tatau a le natura”, ma “e i ai i le Malo le tiute e puipuia le vai”.
O le fa'avae fa'atulafonoina o le a fa'avaeina ai le National Water Agency, o se "fa'alapotopotoga tuto'atasi e fa'amautinoa le fa'atumauina o le suavai". O le a faia se pelepesite umia i le aso 4 o Setema mo le taliaina o le ata faataitai o le faavae. Afai e manuia le pelepesite i le fausiaina o se faavae fou, ona mafai lea e tagata Chilean ona amata i luga o se auala e tetee ai i le neoliberal o le toe faʻafouina o le siʻosiʻomaga.
O le ZNetwork o loʻo faʻatupeina naʻo le agalelei o ana tagata faitau.
lafo