O le pueina o ata faalilolilo i East Timor i le 1993 Sa ou mulimuli i se laufanua o koluse: o koluse uliuli tetele na togitogia i luga o le lagi, koluse i luga o tumutumu, koluse savali i lalo o mauga, koluse i tafatafa o le auala. Sa latou lapisi le eleele ma tumu ai mata.
O tusitusiga i luga o koluse na faʻaalia ai le faʻaumatia o aiga atoa, faʻaumatia i le va o le tausaga, masina, aso. Sa tutu nuu ma lea nuu e fai ma faamanatuga.
O Kraras o se tasi o nuu faapena. Ua lauiloa o le "nuu o fafine ua oti a latou tane", o le faitau aofaʻi o tagata 287 na fasiotia e fitafita Initonesia.
I le faaaogaina o se masini lomitusi ma se lipine mata'utia, na faamaumau ai e se patele o le atunuu le igoa, tausaga, mafuaaga na maliu ai ma le aso na fasiotia ai tagata uma na aafia. I le koluma mulimuli, na ia faailoa mai ai le autau a Initonesia e nafa ma fasiotiga tagata taitasi. O se faamaoniga o le fasioti tagata.
O lo'o ia te a'u lava lenei pepa, lea e faigata ona tu'u i lalo, e peisea'i ua fou le toto o Timor i Sasa'e i ona itulau.
I luga o le lisi o le aiga dos Anjos.
I le 1987, na ou faatalanoaina Arthur Stevenson, e igoa ia Steve, o se tasi sa avea muamua ma fitafita Ausetalia na tau ma Iapani i le kolone o Potukale o Timor i Sasae i le 1942. Na ia faamatala mai ia te au le tala ia Celestino dos Anjos, o lona atamai ma lona lototele na faasaoina ai lona ola. ma soifua o isi fitafita Ausetalia o loo tau i tua o laina Iapani.
Na faamatalaina e Sitivi le aso na fememea'i ai laupepa mai se vaalele a le Royal Australian Air Force; “E le mafai ona matou faagaloina oe,” o le tala lea a lea laupepa. E leʻi umi mulimuli ane, na faatonuina tagata Ausetalia e lafoaʻi le motu o Timor, ma tuu ai tagata i lo latou iʻuga.
Ina ua ou feiloaʻi iā Steve, na ia mauaina se tusi mai le atalii o Celestino, o Virgillo, o lē e tutusa tausaga ma lona lava atalii. Na tusi Virgillo e faapea na faasaoina lona tamā mai le osofaʻiga a Initonesia i Timor i Sasaʻe i le 1975, ae na ia faapea mai: “Ia Aokuso 1983, na ulufale mai ai ʻautau a Initonesia i lo matou nuu, o Kraras. Na latou gaoia, susunuina ma fasioti tagata, faatasi ai ma vaalele tau i luga aʻe. I le aso 27 o Setema 1983, na latou faia ai loʻu tamā ma loʻu toʻalua e eli o laʻua tuugamau ma sa latou fanaina i latou. Sa maitaga lo’u toalua.”
O le lisi a Kraras o se pepa faʻapolokiki tulaga ese lea e faʻasiasia ai paaga Faustian a Indonesia i Sisifo ma aʻoaʻo mai ia i tatou le tele o le lalolagi o loʻo faʻatautaia. O le vaalele tau na osofaʻia Kraras na sau mai le Iunaite Setete; o fana masini ma fana i luga o le ea na sau mai Peretania; o le filemu ma le faalataina na sau mai Ausetalia.
Na tusi le patele o Kraras i le itulau mulimuli: “I kovana sili o le lalolagi, e sili atu le manogi o le suauʻu a Timor nai lo le toto ma loimata o tagata Timor. O ai na te aveina atu lenei upumoni i le lalolagi? … E manino lava semanu e le mafai lava ona faia e Initonesia se solitulafono faapea pe ana faapea na te le mauaina ni faamaoniga lelei mai malo [I Sisifo].”
A'o sauni le ta'ita'i a Initonesia o General Suharto e osofa'ia Timor i Sasa'e (ua tu'ua e le au Potukale lo latou nu'u), na ia fa'ailoa atu i amepasa a Ausetalia, Amerika ma Peretania. I laina faalilolilo na sosoʻo mulimuli ane, o le amepasa a Ausetalia, Richard Woolcott, na unaʻia lana malo e "galue i se auala e fuafua e faʻaitiitia ai le aʻafiaga lautele i Ausetalia ma faʻaalia le malamalama patino i Initonesia." Na ia taʻua le faʻaleagaina o le suauu ma le kesi i le Sami Timor lea na vavae ese ai le motu mai Ausetalia i matu.
E leai se tala na popole ai tagata Timor.
I loʻu aafiaga o se tusitala, o Timor i Sasaʻe o le solitulafono sili lea i le faaiuga o le 20 seneturi. E tele a'u mea e fai ma Cambodia, ae e le'i fasiotia foi e Pol Pot le toatele o tagata - i se tulaga tutusa - e pei ona fasiotia ma matelaina Suharto i Timor i Sasae.
I le 1993, na fuafuaina ai e le Komiti o Mataupu Tau le Va i Fafo a le Palemene a Ausetalia e faapea “e le itiiti ifo i le 200,000” tagata Timorese i Sasaʻe, o le tasi vaetolu o le faitau aofaʻi, na maliliu i lalo o le pulega a Suharto.
O Ausetalia na o le pau lea o le atunuu i sisifo na aloaia aloaia le faatoilaloina o le fasioti tagata a Indonesia. O le au fasioti tagata faʻapitoa a Indonesia e taʻua o Kopassus sa aʻoaʻoina e vaega faʻapitoa a Ausetalia i se nofoaga e latalata i Perth. O le taui i punaoa, o le tala lea a le Minisita o le Va i Fafo Gareth Evans, e "siliona" tala.
I laʻu ata tifaga 1994, Maliu o se Malo: le Taupulepulega a Timor, o se Evans fiafia o loʻo puʻeina le siiina o se ipu tioata aʻo la felelei ma Ali Alatas, le minisita mai fafo o Suharto, i luga o le Sami Timor, ina ua uma ona sainia se feagaiga faomea lea na vaeluaina ai le suauʻu ma le kesi oa o le Sami Timor.
Sa ou pueina foi ni molimau e pei o Abel Gutteras, lea ua avea nei ma Amapasa o Timor-Leste (igoa tutoatasi o Timor Sasae) i Ausetalia. Na ia fai mai ia te aʻu, "Matou te talitonu e mafai ona matou manumalo ma e mafai ona matou faʻamoemoe i na tagata uma i le lalolagi e faʻalogo - e leai se mea e le mafai, ma o le filemu ma le saolotoga e taua i taimi uma le tauivi mo."
E mata'ina, na latou manumalo. O le toatele o tagata i le lalolagi atoa na faalogo ia i latou, ma o se gaoioiga le faavaivai na faaopoopo i le uunaiga i le au lagolago a Suharto i Uosigitone, Lonetona ma Canberra e lafoai le pule.
Ae sa i ai foi se filemu. Mo le tele o tausaga, o nusipepa saoloto a atunuu taupulepule na latou le amanaiaina Timor i Sasaʻe. Sa i ai ni tuusaunoaga mamalu, e pei o le lototele o Max Stahl, o le na pueina le fasiotiga tagata i le 1991 i le fanuatanu o Santa Cruz. O le au tusitala ta'ita'i na toetoe lava a pa'u'u i vae o Suharto. I se ata o se vaega o tusitala Ausetalia o asiasi atu i Jakarta, na taitaia e le faatonu o le Murdoch Paul Kelly, o se tasi o i latou o loo ifo ia Suharto, le fasioti tagata.
Mai le 1999 i le 2002, na ave ai e le Malo o Ausetalia se tusa ma le $1.2 piliona i tupe maua mai le suauʻu ma le kesi e tasi i le Sami Timor. I le vaitaimi lava lea e tasi, na tuuina atu ai e Ausetalia le itiiti ifo i le $200 miliona o fesoasoani ia Timor i Sasae.
I le 2002, lua masina a o leʻi manumalo Timor i Sasaʻe lona tutoʻatasi, e pei ona lipotia e Ben Doherty ia Ianuari, "Australia na alu ese faalilolilo mai le faiga o feeseeseaiga i tuaoi o le gataifale o le UN Convention le Law of the Sea, ma le pulega tutusa a le International Court of Justice. , ina ia le mafai ona faamalosia i le tulafono e noatia ai le faamasinoga faavaomalo”.
O le sa avea muamua ma Palemia John Howard na ia faamatalaina le matafaioi a lana malo i le tutoatasi o Timor i Sasae o se "tamalii". O le minisita mai fafo o Howard, Alexander Downer, na oso atu i se tasi taimi i totonu o le potu kapeneta i Dili, Timor i Sasae, ma taʻu atu i le Palemia Mari Alkatiri, "Matou te matua faigata lava ... Sei ou tuuina atu ia te oe se aoaoga i faiga faaupufai ..."
I aso nei, o Timor-Leste o loʻo tuʻuina atu aʻoaʻoga i faiga faʻapolokiki. Ina ua mavae le tele o tausaga o togafiti ma sauaga a Canberra, na talosagaina e tagata o Timor-Leste le aia tatau e feutagai ai i luma o le Faamasinoga Tumau o le Arbitration (PCA) se tuaoi faaletulafono o le gataifale ma se vaega talafeagai o le suauu ma le kesi.
O Ausetalia o loʻo nofo aitalafu ia Timor Leste i se aitalafu tele - o nisi e fai mai, piliona o tala i toe faʻaleleia. E tatau i Ausetalia ona tuʻuina atu, e aunoa ma se faʻatagaga, totogi uma na aoina talu mai Gareth Evans na faʻafefeteina le pulega faʻatupu a Suharto aʻo lele i luga o tuʻugamau o ona tagata na afaina.
le Economist viia Timor-Leste o le atunuu sili ona faatemokalasi i sautesasae Asia i aso nei. O se fa'ailoga lena? Pe o lona uiga o le faʻatagaina o se atunuʻu laʻititi ma vaivai e auai i le taʻaloga tele o le lalolagi?
Mo i latou e sili ona vaivai, o le lalolagi atoa o se colonialism taufaasese lea e mafai ai e tupe faʻavaomalo ma ona tagata mulimuli i tolauapiga ona ulu loloto atu, e pei ona tusia e Edward Said, nai lo le au imperialist tuai i a latou vaʻa fana.
E mafai ona faauigaina o se faʻataʻitaʻiga o atinaʻe na tuʻuina atu ai Initonesia, i lalo o Suharto, le tele o le le tutusa ma faiga piʻopiʻo; na tutuli ese ai tagata mai o latou fanua ma o atu i nofoaga eleelea, ona gugutu ai lea e uiga i le tuputupu ae.
O tagata o Timor-Leste e tatau ona sili atu nai lo le faʻafetai vaivai mai le "pule pule o le lalolagi", e pei ona tusia e le ositaulaga o Kraras. Latou te le'i tau ma feoti ma palota mo le mativa ma'aa'a ma se fua faatatau o le tuputupu a'e. E tatau ona latou maua le aia tatau e tausia ai i latou lava pe a uma le suauu ma le kesi e pei ona i ai. O le mea sili, o lo latou lototetele e tatau ona avea ma faailoilo i lo tatou manatua: o se lesona faʻapolokiki lautele.
Bravo, Timor-Leste. Bravo ma mataala.
I le aso 5 o Me, na tuuina atu ai ia John Pilger le Poloaiga a Timor-Leste e le Amapasa o Timor i Sasae i Ausetalia, Abel Gutteras, i le amanaiaina o lana lipoti i Timor i Sasae i lalo o le pulega sauā a Initonesia, aemaise lava o lana ata mataʻina, Death of a Nation: the Taupulepule Timor.