Bron: Open Democratie
Ik ben momenteel in Wenen, waar in het naburige “Bezirk” een hele straat werd afgezet door de politie toen het vermoeden ontstond dat iemand in een school met ongeveer 500 kinderen besmet was met het coronavirus. De test was negatief. Maar de angst en paranoia in Wenen nemen toe. Een paar dagen eerder werd een trein van Italië naar Oostenrijk aan de grens tegengehouden uit angst voor besmetting. Nu zijn de supermarkten er al een grotere vraag opmerken voor producten zoals ingeblikt voedsel en pasta.
Een gedenkwaardige reactie op de huidige grote angst voor het coronavirus zou net zo goed een sketch uit de beroemde Amerikaanse sitcom kunnen zijn Seinfeld. Dit was een video-opname de afgelopen dagen gedeeld door een oudere Italiaanse man op sociale media.
Hij werd gefilmd bij de uitgang van een lege Italiaanse supermarkt en zei emotioneel: “De pastaschappen zijn leeg! Wat is er gaande?" Zijn reactie verdient niet alleen een medaille voor donkere humor, maar nodigt ons uit om ons huidige historische moment serieus te heroverwegen: “Er was niet zoveel paniek toen de Tweede Wereldoorlog begon!”
Nu het coronavirus verandert in een wereldwijde pandemie terwijl de ‘infomedicus’ zich nog sneller verspreidt dan het virus zelf, lijkt het erop dat een oud Duits spreekwoord weer relevant wordt: ‘Als oorlog het land binnenkomt, zijn er leugens als zand’ (Kommt der Krieg ins Land, Dann gibt's Lügen wie Sand)
Het coronavirus is geen oorlog, maar de angst en onrust in alle uithoeken van de wereld lijken op een oorlogsachtige situatie. Er zijn net zoveel ‘nepnieuws’-geruchten als zand. En één fenomeen begint overal heel gewoon te worden: paniek in de supermarkt.
Een van de vele surrealistische afleveringen was een incident waarbij gewapende overvallers honderden toiletrollen stelen.
Al midden februari, toen het nieuws over het coronavirus Hong Kong bereikte, veroorzaakten paniekaankopen in de supermarkten van de stad tekorten. Een van de vele surrealistische afleveringen was een incident waarbij gewapende overvallers honderden toiletrollen stelen. En er was, zoals slechts twee weken later in heel Europa zou gebeuren, een run op voorraden zoals rijst en pasta, maar ook op gezichtsmaskers en ontsmettingsmiddelen. Hetzelfde gedrag werd al snel opgemerkt in Singapore, Japan, Thailand, Nieuw-Zeeland, Australië en Taiwan. Toen begon het in de Verenigde Staten en Europa – eerst in Italië, daarna in Kroatië, Oostenrijk…
In Duitsland de woord van de dag nu Hamsterkauf – een combinatie van Duits hamstern, “hamsteren” en kaufen, "kopen". Hoewel deze term normaal gesproken wordt gebruikt om de handeling van het aanleggen van voorraden voorafgaand aan winkelsluitingen of weekends te beschrijven, stromen mensen tegenwoordig massaal naar supermarkten uit angst dat ze in quarantaine worden gedwongen. Eind februari lanceerden de Duitse supermarktketens Aldi en Lidl gerapporteerd een toegenomen vraag naar pasta, ingeblikt voedsel, meel, suiker en toiletpapier.
Verbijsterd over waarom mensen in paniek raakten, zei de Singaporese minister van Handel, Chan Chun Sing, in een uitgelekt privégesprek verdachte de mensen die zich bezighouden met ‘aap zie, aap doe gedrag’. Maar kunnen we paniekaankopen echt afdoen als ‘aapgedrag’, louter imitatie, of schuilt er iets anders onder de huidige coronavirus-razernij?
Hectisch consumentisme
Wat allereerst gezegd moet worden is dat dit niet de eerste en zeker niet de laatste keer is dat mensen door hectisch consumentisme een overweldigende angst uiten. Er zijn soortgelijke voorbeelden van paniekaankopen in onze recente geschiedenis.
Een van de bekendste kooppaniek vond plaats tijdens de Cubaanse rakettencrisis van 1962, toen Amerikanen de supermarkten in stormden om ingeblikte goederen in te slaan, in de veronderstelling dat de Derde Wereldoorlog elk moment kon uitbreken. De aandelenmarkt daalde scherp. Andere voorbeelden zijn onder meer de paniekaankoop van brandstof tijdens de oliecrisis van 1973 of, meer recentelijk, de paniekaankoop van voorraden als gevolg van de orkaan Katrina. Wat al deze voorbeelden laten zien is dat paniekaankopen niet zomaar kunnen worden afgedaan als “irrationeel gedrag”. In al deze voorbeelden was er inderdaad een goede reden om bezorgd te zijn.
Het huidige affect – een collectief gedeelde situatie – is precies een ‘gevoel van een einde’.
Ook vandaag de dag heerst er in alle delen van de wereld een overheersend gevoel van onveiligheid. Het huidige affect – een collectief gedeelde situatie – is precies een ‘gevoel van een einde’, een gevoel van een onmiddellijke dreiging. En aangezien de dreiging onzichtbaar is, worden er zondebokken gevonden, wat racisme en vreemdelingenhaat uitlokt – eerst de ‘eetgewoonten’ van de Chinezen, daarna raakten de Chinezen zelf geïdentificeerd met het virus, en toen het coronavirus voor het eerst in Europa verscheen, begon het racistische refrein richting de Italianen. momentum te verzamelen.
De tegenstellingen aan het licht brengen
Maar, en dit is wat de meeste commentaren op het coronavirus vaak over het hoofd zien, een reactie op een crisis hoeft niet noodzakelijk negatief te zijn. Beroemde historische voorbeelden zijn onder meer de twintigste-eeuwse antifascistische beweging rond Europa of de ‘geest van de Blitz’, en meer recentelijk de solidariteit tussen mensen die te maken kregen met natuurrampen, van orkanen tot overstromingen. Mondiale catastrofes lokken doorgaans allerlei reacties uit, leiden vaak tot meer controle en toezicht, soms zelfs tot totalitarisme, maar kunnen tegelijkertijd ook de onderliggende ongelijkheden en tegenstrijdigheden van een bepaald systeem aan de oppervlakte brengen. Soms kunnen ze zelfs tot revoluties leiden. Toen de Zwarte Dood een derde van de Europese bevolking wegvaagde, vernietigden de gevolgen ervan voor de samenleving en de economie ook het feodalisme.
Toen de Zwarte Dood een derde van de Europese bevolking wegvaagde, vernietigden de gevolgen ervan voor de samenleving en de economie ook het feodalisme.
Een ander recenter voorbeeld is het zogenaamde la Grande Peur (“Grote Angst”) dat verwijst naar het wijdverbreide gevoel van angst in Frankrijk in de tweede helft van juli en begin augustus 1789, toen het platteland zich in een revolutie bij de stad voegde. Het werd gedetailleerd onderzocht door de grote Franse historicus Georges Lefebvre, die beroemd was vanwege het bedenken van de term ‘geschiedenis van onderaf’. Wat hem interesseerde was niet zozeer de Franse Revolutie zelf, maar wat waren de voorwaarden voor het plaatsvinden van de Franse Revolutie?
En het antwoord was de ‘Grote Angst’, een defensieve reactie tegen een ‘aristocratisch complot’ in een situatie waarin Frankrijk al werd geconfronteerd met economische wanhoop en universele angst. Maar angst kweekt angst, dus uiteindelijk gaf het een grote impuls aan de revolutie op het platteland – er waren voedselrellen, agrarische opstanden, gemeentelijke revoluties, zelforganisatie.
Gerucht
Zoals Lefebvre laat zien, was de algemene paniek die plaatsvond tijdens de Franse Revolutie het resultaat van geruchten. Maar in tegenstelling tot vandaag de dag, waarin geruchten voornamelijk worden verspreid door overheden of via de sociale media die eigendom zijn van Chinese of Silicon Valley-bedrijven, werden deze geruchten verspreid onder boeren die al te maken hadden met graantekorten, stijgende voedselprijzen en werkloosheid. voornamelijk via mondelinge overdracht verspreid, van dorp tot dorp en van markt tot markt.
“Maar voor de regering en de aristocratie”, merkt Lefebvre op, “was dit transmissiemiddel veel gevaarlijker dan de persvrijheid. Het spreekt voor zich dat het de verspreiding van valse berichten, de verdraaiing en overdrijving van feiten en de groei van legendes bevorderde”. Waarom was het zo gevaarlijk? Omdat het ook de voorwaarden schiep voor de boerenopstanden en een “gemeenterevolutie” die de weg zou vrijmaken voor de Franse Revolutie. Geruchten, paniek en angst speelden, ook al zijn ze vaak irrationeel, een belangrijke rol in dit belangrijke historische proces.
Geen wonder dat Justus von Gruner, het beruchte Pruisische hoofd van de geallieerde politie in Parijs, in 1815, toen Parijs werd bezet door de geallieerde mogendheden van Europa, een geavanceerd netwerk van geruchten opbouwde. De rapporten die hij dagelijks van zijn agenten ontving, bevatten altijd een sectie over “Gerüchte”(geruchten), die zich verzamelden in de Parijse cafés, op de Boulevards en in de vele salons. Zoals historicus Beatrice de Graaf laat zien haar werk over die interessante periode was deze ‘geruchteninlichtingen’ een direct gevolg van de ervaringen uit de voorgaande revolutionaire periode – de bezette troepen wisten heel goed dat Gerüchte kan gevaarlijk zijn en zelfs leiden tot de omverwerping van een systeem.
In tijden van onzekerheid is het juist informatie die waardevol wordt. In tijden van het coronavirus is de hele wereld veranderd in een marktplaats van verkeerde informatie en geruchten. Maar geruchten zijn niet alleen maar ‘nepnieuws’, het is eerder informatie die nog niet is bevestigd, maar op een bepaald moment tijdens de uitzending wordt aangenomen dat het waar is. Het is niet noodzakelijk valse informatie, het is eerder een onbevestigd spoor van informatie dat een leemte opvult bij gebrek aan betrouwbare informatie of vertrouwen in de overheid.
Dat gebeurde in China, toen de het zwijgen opleggen van klokkenluiders veroorzaakte nog meer geruchten. Het gebeurde in Iran, waar het gedrag van hun autoriteiten (de Iraanse vice-minister van Volksgezondheid Iraj Harirchi, die zonder gezichtsmasker op tv verscheen, hoewel hij al het coronavirus had), tot nog meer paniek leidde. In de Verenigde Staten gebeurt het ook met een klokkenluider onthuld dat Amerikaanse gezondheidswerkers geen training en beschermende gezichtsmaskers hebben. Geen wonder dat mensen in paniek raken en het bestormen van de supermarkten, zij geloven het systeem niet.
Wat de meeste hedendaagse wereldregeringen duidelijk niet begrijpen, is dat het juist de censuur en het mainstream “nepnieuws” zijn die nog meer geruchten aanwakkeren. Zoals een humorist het tijdens de Eerste Wereldoorlog verwoordde: „In de loopgraven heerste de mening dat alles waar kon zijn, behalve wat in gedrukte vorm was toegestaan.”
Als informatie die nog steeds niet is bevestigd, zijn geruchten altijd politiek.
Dus bij gebrek aan veel relevantie voor kranten en officiële verklaringen, is er sprake van een vernieuwing van mondelinge traditie en geruchten. Als informatie die nog steeds niet is bevestigd, zijn geruchten altijd politiek. Het getuigt van wantrouwen tegenover het gezag en de bestaande structuren van de sociale orde. Geruchten zouden net zo goed de centrale politieke categorie van het begin van de eenentwintigste eeuw kunnen zijn.
Kalm blijven?
En hier komen we terug bij de paniek bij de supermarkten die er nu, na Europa, ook is de Verenigde Staten treffen. Wat als paniekaankopen niet zozeer een irrationeel gedrag zijn, maar eerder een rationele reactie op een situatie waarin de wereld wordt geregeerd door irrationele leiders? Wanneer de Amerikaanse president Donald Trump zegt dat het coronavirus de... “Nieuwe hoax” van de Democraten of de Servische leider Aleksandar Vučić suggereert burgers moeten sterke alcohol drinken, hoe kan iemand kalm blijven en doorgaan alsof alles nog normaal is?
Wat deze mondiale paniekaankooppandemie echter aantoont, is dat deze feitelijk functioneert als een soort self-fulfilling prophecy – heel vaak zijn het de paniekaankopen zelf die de tekorten veroorzaken. Of om preciezer te zijn: de overtuiging dat er sprake is van “paniek” – en dat de overheid liegt of de zaken niet onder controle heeft – maakt het logischer om individualistisch te handelen. Wanneer zulke irrationele en onbetrouwbare leiders de staatsmacht bezetten, geeft het inslaan van pasta, hoe belachelijk het ook klinkt, mensen op zijn minst enig gevoel van controle.
Tegenwoordig is, net als tijdens de gebeurtenissen die tot de Franse Revolutie hebben geleid, een gerucht, een roddel of zelfs autosuggestie nodig om een golf van angst te veroorzaken. En net als in de periode van de Grote Angst ligt de achtergrond van onze hedendaagse mondiale angst niet zozeer in de angst voor een virus, maar in de angst voor een toekomst zonder gezondheidszorg en functionerende staten.
Tegenwoordig ligt de echte angst, net als in de periode van de Grote Angst, in armoede en werkloosheid, in de dagelijkse onthulling van een systeem dat kapot is. En zelfs als we nu al de komst kunnen zien van een nog sterker surveillancekapitalisme, de samenvoeging van thermische scanners en gezichtsherkenning, biopolitieke controle van de bevolking en beperkingen op de mobiliteit, wat als het juist deze paniek en dit gerucht zijn die ook een potentieel emancipatorisch effect in zich dragen? functie?
De pastaschappen zijn leeg, maar dit is een mooie kans om even stil te staan – desnoods zelfs in quarantaine – en na te denken over het feit dat het niet het coronavirus is dat de planeet doodt. Het is mondiaal kapitalisme.
ZNetwork wordt uitsluitend gefinancierd door de vrijgevigheid van zijn lezers.
Doneren