New York, New York: Een Zuid-Afrikaans mediakanaal, dat ongetwijfeld graag de eerste wilde zijn, zond een tv-overlijdensbericht uit over Nelson Mandela. Het was heel positief en respectvol, afgezien van het feit dat hij niet was overleden.
Het bracht herinneringen naar boven aan de beroemde observatie van schrijver Mark Twain toen hem hetzelfde overkwam. Zijn commentaar: “Het bericht van mijn overlijden was overdreven."
Als iemand 94 wordt, zijn de medische risico's nauwelijks overdreven, en het is goed om te weten dat Mandela zojuist weer uit het ziekenhuis is ontslagen. Mij werd verteld dat hij tegen familieleden had gezegd dat hij van plan was honderd jaar te worden.
De trieste waarheid is dat er sommigen in Zuid-Afrika zijn die zich zorgen maken over het feit dat zijn gezondheid het enige nieuws uit Zuid-Afrika lijkt te zijn dat routinematig de aandacht van de wereld en sociale bezorgdheid trekt. Misschien komt dat doordat zoveel andere verhalen grimmig waren – vaak over de corruptie van ambtenaren of de zaak van de beroemde gehandicapte hardloper die naar verluidt zijn vriendin had vermoord.
Sommigen verlangen er zelfs naar dat het Mandela-tijdperk in de geschiedenis verdwijnt.
In de eerste plaats is er afgunst: hij dwingt een aanbidding en loyaliteit af van tientallen miljoenen mensen die geen enkele andere leider heeft kunnen aantrekken.
Ten tweede: als mensen aan hem denken, denken ze aan alle hoop die hij na de apartheid symboliseerde. Hij is het icoon wiens strijd, lijden en opoffering de lange strijd voor vrijheid bepaalden en leidden.
Dat is misschien niet een herinnering die de huidige, op eigenbelang gerichte politieke of zakelijke wieler-dealers in stand willen houden.
Ten slotte symboliseert hij een moment van overwinning voor een provincie die vandaag de dag verwikkeld is in woede omdat het er niet in is geslaagd zijn belofte voor een ‘beter leven voor iedereen’ waar te maken.
Er wordt gezegd dat de armoede vandaag de dag erger is dan toen de man die algemeen bekend staat onder zijn clannaam, Madiba, of gewoon ‘Tata’ (vader), uit de gevangenis werd vrijgelaten.
Voor velen die aan de macht zijn, is hij al net zo dood als de periode waar hij deel van uitmaakte. Hij mag dan wel worden herdacht op de munteenheid van het land, terwijl gouden munten met zijn naam de Kruggerands uit een donkerdere tijd hebben vervangen, maar zijn omarming van eenheid en non-racisme lijkt voor velen een sentiment dat verankerd is in het verleden.
Monumenten voor Mandela staan in winkelcentra en openbare ruimtes, maar hij heeft herhaaldelijk gezegd: dat is niet wat hij wil.
Hij heeft geen museum voor zichzelf gebouwd, maar een Centrum van Herinnering, een opslagplaats voor een schat aan informatie en artefacten over de strijd waar hij deel van uitmaakte.
Sommige herinneringen vervagen. Toen ik een jonge vrouw vroeg of ze iets wist over zijn juridische partner en naaste kameraad, Oliver Tambo, die het ANC in ballingschap leidde, antwoordde ze door te vragen of ik de ‘luchthavenman’ bedoelde, omdat het vliegveld in Johannesburg nu naar hem is vernoemd.
De ‘officiële’ eerbetuigingen en goede wensen aan Mandela zijn een machtige stroom geworden, vaak van politici die zijn moed ontberen en nooit voor de vrijheid zouden hebben gevochten zoals hij heeft gedaan.
Met het verstrijken van de tijd kan zelfs de rol van Mandela worden geminimaliseerd, op dezelfde manier waarop de hele bijdrage van Martin Luther King aan de burgerrechtenstrijd nu lijkt te worden samengevat in slechts vier woorden: ‘Ik heb een droom’, met zijn verzet tegen de strijd tegen de burgerrechten. Oorlog in Vietnam en strijd tegen armoede, gezuiverd, zo niet begraven.
Mensen maken geschiedenis, maar niet altijd op de manier die zij wilden. Toen hij de gevangenis verliet, was de grootste uitdaging voor zijn land het vermijden van een rassenoorlog en het bevorderen van verzoening. Het doel was om een multiraciale democratie te bereiken, gebaseerd op een universeel kiesrecht met gegarandeerde rechten voor iedereen.
In die jaren was het geenszins duidelijk dat extreemrechts in bedwang kon worden gehouden en dat de meerderheid de heerschappij kon garanderen.
Dat was zijn prioriteit, en hij bereikte die dankzij zijn persoonlijkheid en beleid.
Het is zelfs vandaag de dag niet duidelijk wie nog meer de morele status had om te laveren tussen zwarte eisen en blanke angsten, om het goede voorbeeld te geven en critici van alle kanten te overtuigen, zelfs te vleien, inclusief degenen die vonden dat hij niet snel genoeg handelde en anderen die bang waren dat hij te snel bewoog.
Dat heeft hij voor elkaar gekregen, maar nooit alleen. Hij was altijd een organisatieman en kreeg de steun van de beweging die hij gedurende de lange jaren van gevangenschap hielp in leven te houden. ‘De strijd is mijn leven’, zei hij ooit, maar die strijd werd collectief beheerd en nooit een one-man-show.
Het Afrikaans Nationaal Congres dat hij leidde, werkte samen met maatschappelijke groeperingen die slechts een schil van hun vroegere zelf zijn. Vakbonden die met het ANC en elkaar worstelen, en een Communistische Partij die naar rechts is opgeschoven en geen echte linkse agenda heeft. Een beweging die tientallen jaren lang protesten heeft geleid, is nu het doelwit ervan.
Raciale apartheid heeft plaatsgemaakt voor economische apartheid, met aanhoudende grote kloven van ongelijkheid.
In zijn kern was Nelson Mandela een politicus en zoals veel politici richtte hij zich niet op de economie, ook al werd de enorme structurele armoede in Zuid-Afrika aangewakkerd door de apartheid.
Het land werd – en wordt nog steeds – gedomineerd door een enorm mineraalenergiecomplex dat wordt voorgezeten door voornamelijk blank geregeerde bedrijven. Hoewel een relatief handjevol zwarte ondernemers nu deel is gaan uitmaken van wat ooit een volledig blanke economische elite was, wordt deze nu gedomineerd door gemondialiseerde zakenbelangen, waarbij Zuid-Afrika onderworpen is aan de mondiale markteconomie.
In de jaren negentig, in de Zuid-Afrikaanse 'lente', vonden de onderhandelingen over een politieke regeling openlijk en op televisie plaats. De natie zag hoe de politieke partijen hun meningsverschillen uitwerkten en een aantal explosieve kwesties aanpakten.
Tegelijkertijd vonden er, tot voor kort onbekend, 's avonds laat en in het geheim economische onderhandelingen plaats met lobbyisten van grote bedrijven, het IMF, de Wereldbank en vertegenwoordigers van de VS en Groot-Brittannië, die verzekerden dat er geen nationalisaties zouden plaatsvinden, ook al zou de Afrikaner De regering had veel industrieën genationaliseerd en zogenaamde ‘parastatale’ ondernemingen opgezet om de controle over de motor van de economie te behouden.
Mandela, en veel ANC-leiders, die uit waren op een snelle overgang naar een meerderheidsregering, werden, zo lijkt het, verleid door bedrijfsbelangen en sloten gewillig of niet belangrijke compromissen die verzekerden dat particuliere belangen nog steeds zouden domineren op het economische front.
Hij werd uitgelokt en gecultiveerd door bedrijfsleiders die hem verzekerden dat alleen een ‘gemengde economie’ – op hun voorwaarden – banen en investeringen zou opleveren. Het proces was subtiel: het was zowel een uitverkoop als een uitverkoop, maar de impact was hetzelfde.
Helaas, toen het Westen kreeg wat het wilde, ging het verder en werd de armoede groter.
Het is niet verrassend dat corruptie volgde als een smerige deal die de cultuur verdreef en radicalere ideeën voor transformatie en een herverdeling van hulpbronnen verdreef.
Coöptatie werd aan de orde van de dag: een kleine minderheid kreeg de beloning, terwijl de meerderheid aan de kant werd geschoven.
Al snel verdrong een top-down regering, geregeerd door een kleine zelfhandelende elite, een democratische beweging die altijd populistisch en bottom-up was geweest. Herverdelingsinitiatieven werden afgeschaft ten gunste van een meer doorsijpelende economie. Dat corrumpeerde de waarden van de beweging op politiek vlak en enkele van haar belangrijkste spelers op persoonlijk vlak.
Het resultaat is voor iedereen zichtbaar.
Tijdens de bittere strijd tegen de apartheid smachtten veel Zuid-Afrikanen ernaar om in een ‘normaal land’ te leven. Nu moeten ze het doen met al hun ‘normale’ klassen- en rassenverschillen, met hun eigen één procent die nu een ANC aanmoedigt dat, in de ogen van velen, een bewaker van de status quo is geworden.
Nelson Mandela is nog steeds een mondiale held voor iedereen, vanwege wat hij deed en hoe hij het deed, maar zijn beweging lijkt elke dag minder heroïsch. Was dat onvermijdelijk? Wie weet? Een bekende leider van de Chinese Revolutie werd ooit gevraagd wat hij van de Franse Revolutie vond. Zijn antwoord: “Het is nog te vroeg om dat te zeggen.”
Nieuws Dissector Danny Schechter is sinds de jaren zestig betrokken bij Zuid-Afrika. Hij produceerde van 1960 tot 988 de serie South Africa Now en regisseerde zes documentaires met en over Nelson Mandela. Opmerkingen aan [e-mail beveiligd]
ZNetwork wordt uitsluitend gefinancierd door de vrijgevigheid van zijn lezers.
Doneren