ერაყისა და მასობრივი განადგურების იარაღის დემონტაჟის შესახებ ბოლო საერთაშორისო დებატებში სამხრეთ აფრიკა ხშირად მოიხსენიება, როგორც ბირთვული განიარაღების სამაგალითო შემთხვევა. ადგილობრივმა მედიამ სწრაფად გაარკვია ეს საკითხი და ჩვენ მივიღეთ ინტერვიუები FW de Klerk-თან, Pik Botha-სთან და სხვებთან აპარტეიდის სახელმწიფოს ფარულად აშენებული ბირთვული არსენალის და მისი დემონტაჟის შესახებ 1990-იანი წლების დასაწყისში.
სამხრეთ აფრიკა ერთ-ერთია იმ მცირერიცხოვან ქვეყნებს შორის, რომლებმაც შეიძინეს ბირთვული იარაღის არსენალი და ის ერთადერთი სახელმწიფოა, რომელმაც გაანადგურა ის. 1993 წელს მაშინდელმა პრეზიდენტმა დე კლერკმა გამოაცხადა, რომ მისმა მთავრობამ გაანადგურა მისი ბირთვული პროგრამა (რომელიც მოიცავდა ჰიროსიმას ტიპის ექვსნახევარ ბომბს) ატომური ენერგიის საერთაშორისო სააგენტოს დასაკმაყოფილებლად. შემდგომში ადგილობრივმა ატომური ენერგიის კორპორაციამ გამოაქვეყნა პროგრამის მიმოხილვა და მომდევნო ორი წლის განმავლობაში გამოქვეყნდა ინტერვიუზე დაფუძნებული სტატიების სიმრავლე, რომლებიც ავლენდნენ უფრო დეტალებს პროგრამის შესახებ.
როგორც კიდევ ერთხელ აჩვენა ერაყის გარშემო გამართულ დებატებში, სამხრეთ აფრიკამ ამ პროცესის შედეგად მნიშვნელოვანი მორალური კაპიტალი დააგროვა. მას შემდეგ, რაც ათწლეულის განმავლობაში, სამხრეთ აფრიკამ დაიკავა ძლიერი ლიდერის პოზიცია საერთაშორისო არაგავრცელების დიპლომატიაში. ახლა სადამ ჰუსეინს მოუწოდებენ მიჰყვეს სამხრეთ აფრიკის მაგალითს.
მაგრამ რამდენად ყოვლისმომცველი იყო სამხრეთ აფრიკის გამჟღავნება? რეალობა ისაა, რომ ბირთვული იარაღის პროგრამის შესახებ ძალიან ცოტა ინფორმაცია საჯარო დომენშია. არც აპარტეიდის მთავრობას და არც 1994 წლის შემდგომ მთავრობას არ დაუწყიათ ინფორმაციის სისტემატური გავრცელება. ატომური ენერგიის საერთაშორისო სააგენტოს შესახებ ინფორმაცია არასოდეს გამოქვეყნებულა. აპარტეიდის ეპოქის ქიმიური და ბიოლოგიური ომის პროგრამის შემთხვევისგან განსხვავებით, სიმართლისა და შერიგების კომისიამ არჩია ბირთვული იარაღის პროგრამა არ განეხილა. და ოფიციალური პირები, რომლებიც მუშაობდნენ პროგრამაში, თვლიან, რომ ისინი კვლავ ვალდებულნი არიან საიდუმლოების დაცვაზე.
აკადემიკოსები, ჟურნალისტები და ინფორმაციის თავისუფლების აქტივისტები, რომლებიც ცდილობდნენ მეტის გარკვევას, დაბლოკეს ოფიციალური პოზიცია, რომელიც სამი მტკიცებით იყო გაფორმებული - პირველ რიგში, ყველა ძირითად კითხვაზე უკვე გაცემულია პასუხი; მეორეც, შემდგომი გამჟღავნება ძირს უთხრის სამხრეთ აფრიკის ვალდებულებას გაუვრცელებლობის შესახებ; და მესამე, სახელმწიფო დოკუმენტაციის უმეტესობა, თუ არა ყველა, განადგურდა ნებისმიერ შემთხვევაში. არც ერთი ეს მტკიცება არ დგას მჭიდრო შემოწმებისთვის.
უამრავი ძირითადი კითხვა რჩება უპასუხოდ. საქმის გასაგებად მოვიყვანთ ათს. იყო თუ არა 1970-იანი წლების დასაწყისის საიდუმლო "მშვიდობიანი ბირთვული ფეთქებადი" პროგრამა ყოველთვის განზრახული იყო იარაღის არჩევისთვის? როდის გადაწყვიტა აპარტეიდის მთავრობამ ბირთვული იარაღის შეძენა? რამდენად იყო პროგრამა გამიზნული სამხედრო შესაძლებლობების მოსაპოვებლად, თუ მხოლოდ დიპლომატიური ბერკეტების მოპოვების საშუალებად? უცხოური ტექნოლოგიების წყაროები შეძენილი იქნა უცხო მთავრობების შეთანხმებით თუ მათ ზურგს უკან? ემზადებოდა თუ არა Armscor ახალი თაობის რაკეტებზე დაფუძნებული ქობინისთვის პროგრამის შეწყვეტის დროს? რა იყო 1986 წელს ვასტრაპის ბირთვული საცდელი ადგილის ხელახალი გახსნის მიზანი? როგორ იყო უზრუნველყოფილი მუშაკთა უსაფრთხოება? რა ზიანი მიადგა გარემოს? რამდენად ითამაშა როლი საგარეო ზეწოლამ და წახალისების შეთავაზებამ დემონტაჟის გადაწყვეტილებაში? იყო თუ არა მნიშვნელოვანი ფაქტორი ბირთვული არსენალის მქონე დემოკრატიული (ანუ შავი) მთავრობის შიში?
არგუმენტი გაუვრცელებლობის შესახებ აშკარად სერიოზულად უნდა იქნას მიღებული. როგორც დევიდ ოლბრაიტი, საერთაშორისო ექსპერტი ბირთვული იარაღის საკითხებში, აფრთხილებს: ”ყველა ინფორმაცია არ უნდა გავრცელდეს – სამხრეთ აფრიკა ზის ინფორმაციას, რომლითაც ტერორისტები მიიპყრობენ.” თუმცა, გავრცელების შესახებ შეშფოთება არ არის ადეკვატური მიზეზი ამისთვის. ყველა გამჟღავნება. მკაფიო განსხვავება შეიძლება გამოიკვეთოს ტექნიკური იარაღისა და მასალების შესახებ ინფორმაციას შორის, რომელიც წარმოადგენს გავრცელების საშიშროებას და ინფორმაციას, რომელიც არ არის - მაგალითად, ზემოთ მოყვანილ კითხვებზე პასუხის გაცემა ხელს არ შეუწყობს გავრცელებას. მართლაც, ინფორმაციის სისტემურმა დეკლასიფიკაციამ, როგორც შეერთებულმა შტატებმა აღმოაჩინა, შეუძლია სენსიტიური, მაგრამ არასაკმარისად დაცული ტექნიკური ინფორმაციის იდენტიფიცირება. ცხადია, დიდი სიფრთხილეა საჭირო იარაღის მეცნიერთა ვინაობისა და ბირთვული ტექნოლოგიების წყაროების გამჟღავნებასთან დაკავშირებით - ინფორმაცია, რომელიც პოტენციურად გამოიყენება პროლიფერატორებისთვის.
რაც შეეხება დოკუმენტების განადგურებას? ეს არის განმეორებადი თემა გვიან აპარტეიდის ისტორიაში. როგორც TRC-მ საფუძვლიანად დააფიქსირა, 1990-1994 წლებში მოხდა სენსიტიური სახელმწიფო დოკუმენტების მასიური და სისტემატური განადგურება. ეჭვგარეშეა, რომ ბირთვული იარაღის დოკუმენტაცია ამ პროცესის ნაწილი იყო. თუმცა, არსებობს მტკიცებულება, რომ ყველაფერი არ განადგურდა სამხრეთ აფრიკის ბირთვული იარაღის ისტორიაში. განსაზღვრულმა მკვლევარებმა აღმოაჩინეს კვალი ნაკლებად სავარაუდო ადგილებში და კვალი სავარაუდო ადგილებში. და საღი აზრი გვეუბნება, რომ დემონტაჟი და მენეჯმენტის უწყვეტი იმპერატივები უზრუნველყოფდა გარკვეული დოკუმენტაციის შენარჩუნებას. ნებისმიერ შემთხვევაში, მინიმუმ სამხრეთ აფრიკელები იმსახურებენ თავიანთი მთავრობისგან განადგურების პროცესის საფუძვლიან ანგარიშს და გადარჩენილი დოკუმენტების თანაბრად საფუძვლიან აუდიტს.
იმისთვის, რომ სამხრეთ აფრიკამ მართლაც დაიმსახუროს თავისი რეპუტაცია, როგორც ბირთვული განიარაღების მაგალითი, მას სჭირდება რაც შეიძლება სუფთად მოეკიდოს თავისი იარაღის პროგრამის ისტორიას. ბევრი ღირებული გაკვეთილი, რომელსაც მისი გამოცდილება სხვა ქვეყნებისთვის, მათ შორის ერაყისთვის, რჩება გაუზიარებელი ოფიციალური საიდუმლოების შედეგად. მისივე მოქალაქეები ბნელში რჩებიან ქვეყნის ისტორიის უაღრესად მნიშვნელოვანი განზომილების შესახებ. ინფორმაციის სისტემური გასაიდუმლოების პროგრამა, რომელიც მოიცავს აპარტეიდის მეცნიერებისა და სხვა ოპერატიულების საიდუმლოების ვალდებულებების კონტროლირებად გათავისუფლებას და გაუვრცელებლობის ვალდებულებების გათვალისწინებას, იქნება ინფორმაციის თავისუფლებისადმი ქვეყნის კონსტიტუციური ვალდებულების შესაბამისი გამოხატულება.
სამხრეთ აფრიკის ბირთვული ისტორიის ახალი გვერდი არის http://www.wits.ac.za/saha/nuclearhistory
ZNetwork ფინანსდება მხოლოდ მისი მკითხველების გულუხვობით.
შემოწირულობა