Aje Oselu ti Ibn Khaldun's Philosophy of History ninu Muqaddimah
Eddie J. Girdner
Eyi jẹ afoyemọ ti diẹ ninu awọn imọran pataki ninu imọ-jinlẹ ti Ibn Khaldun ti itan. O wa lati iwọn didun: Muqaddimah: Iṣaaju si Itan-akọọlẹ. O jẹ itumọ nipasẹ Franz Rosenthal ati ṣatunkọ ati ṣajọpọ nipasẹ NJ Dawood. Atejade nipasẹ Princeton University Press, 1967. Bi o ti gba diẹ ninu awọn akitiyan lati ka, o jẹ boya tọ fifi awọn pataki ero ni a kukuru fọọmu eyi ti o le jẹ ti lilo si omo ile.
Ibn Khaldun kowe pupọ julọ nipa Ariwa Afirika, Spain ati Aarin Ila-oorun, ṣugbọn tumọ si awọn ilana ti iṣẹ rẹ lati lo diẹ sii ni gbogbogbo. Awọn oye pupọ lo wa ni ọna dialectic rẹ ti o ni lati di awọn ipilẹ pataki ninu awọn onimọran iṣelu nigbamii, gẹgẹbi Thomas Hobbes, John Locke, ati Karl Marx.
Ni kukuru, Ibn Khaldun ṣe aniyan pẹlu igbega ati isubu ti awọn ijọba oloṣelu ati pe o pese ilana ilana itan-akọọlẹ yii, lati aye aginju fọnka ti Bedouins ati Berbers si awọn ijọba ọba ati ibajẹ ati iṣubu wọn nikẹhin. Itan-akọọlẹ wa ni awọn iyipo ti diẹ ninu awọn ọdun 120. Awọn alarinkiri aginju ti tẹriba ifipabanilopo ati ikogun lo apanirun lati gun jade kuro ninu aginju ati wa si agbara. Ni kete ti wọn ba ti ṣeto ijọba ọba, wọn joko ni ọlaju ilu, gbadun igbadun, wọn sanra ati ọlẹ. Wọn padanu awọn iwa-rere ti aginju ati pe idile ọba rì sinu ọlẹ. Awọn ọdọ gbagbe ohun-ini wọn ni awọn iran ti o tẹle ati ibajẹ bajẹ. Awọn eniyan naa ti san owo-ori lati pese agbara ti o han gbangba ti kilasi ijọba. Ni agbara lati dabobo ara wọn lodi si igbi tuntun ti awọn atako onibajẹ, idile idile naa ṣubu. Awọn irugbin ti iparun ni o wa ninu awọn dide ti awọn Oba. Nitorinaa, ilana naa jẹ dialectic itan ti o tun ṣe funrararẹ. Eyi ni imọran Ibn Khaldun ni kukuru, ti a ṣe ọṣọ nipasẹ iwe-ìmọ ọfẹ ti alaye nipa agbaye ti o mọ ni ọrundun kẹrinla.
Ti awọn idile ọba ba ni ọna igbesi aye adayeba, lẹhinna eyi tun le jẹ otitọ ti awọn ijọba, gẹgẹbi iwadi nipasẹ awọn ọjọgbọn bii Johan Galtung. Nitoribẹẹ, awoṣe le wulo ni ibamu lati ṣe alaye igbega ati isubu ti awọn ijọba ode oni, gẹgẹbi Ijọba Amẹrika. Galtung ti kọ nipa eyi laipe. Eniyan le rii ọpọlọpọ awọn eroja ti idinku ninu Ibn Khaldun ni Amẹrika ode oni.
Ibn Khaldun ni a bi ni Oṣu Karun ọjọ 27, ọdun 1332 ni Tunis. Awọn baba rẹ ti wa lati Spain lẹhin isubu ti Seville si awọn Kristiani ni l248. Idile aristocratic rẹ ti jẹ olokiki ninu idari Moorish Spain. Awọn ẹbi rẹ lẹhinna ni asopọ si ile-ẹjọ ti awọn Alakoso Hafsid ni Tunis. Ni ọdun 1352, o bẹrẹ iṣẹ ijọba ni Tunis. Ni 1354, o lọ si Fez lati sin Merinid Sultan Abu Inan. Níhìn-ín ó kẹ́kọ̀ọ́ pẹ̀lú àwọn ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀, ṣùgbọ́n a fi í sẹ́wọ̀n ní ṣókí nígbà tí wọ́n fura sí ìdúróṣinṣin rẹ̀. Nigbati Abu Inan kú lojiji, o ti tu silẹ o si sin Abu Salim arọpo rẹ. O pari tirẹ Ifihan si Itan 1377 o si di ọjọgbọn ti Malikite Jurisprudence ni Cairo.
Muqaddimah jẹ prolegomena tabi ifihan si itan-akọọlẹ oni-nọmba mẹrin rẹ. Iṣẹ Ibn Khaldun jẹ ilọkuro ti o lagbara lati inu itan-akọọlẹ ti akoko naa. Dipo ki o kan ṣe akọọlẹ awọn iṣẹlẹ, o gbiyanju lati ṣawari apẹrẹ kan ninu iyipada awujọ ati ti iṣelu. O gbiyanju lati ṣe alaye itan pẹlu imọ-ọrọ tabi imoye. O ṣe igbiyanju onipin, itupalẹ, ati ọna imọ-jinlẹ, n wo awọn iṣẹlẹ ni itara. Bi iru bẹẹ, o n ṣe alabapin si imọ-jinlẹ awujọ.
Awọn ifiyesi rẹ pẹlu agbegbe ti ara, itupalẹ ti agbari awujọ atijo, ihuwasi ti aṣaaju akọkọ, ibatan ti awọn awujọ eniyan atijọ si ara wọn, ibatan ti awọn awujọ atijo si awọn ọna ilu ti awujọ, awọn ijọba ti awọn ijọba ti ijọba ni eyiti ijọba jẹ fọọmu ti o ga julọ ti eto awujọ eniyan, ijọba ti Caliphate, iyipada ninu awọn ijọba ijọba, ihuwasi ti igbesi aye ilu ni ibatan si igbesi aye aginju, ati idanwo igbesi aye ilu, pẹlu iṣowo, iṣẹ ọnà, iṣẹ ọna, imọ-jinlẹ, awọn ede ati awọn iwe.
Ibn Khaldun nlo ọna ti o da lori eniyan. Eniyan gbarale agbegbe ti ara ati nitorinaa awọn agbegbe iwọn otutu ti ilẹ ni o dara julọ fun ọlaju. Ayika ṣe apẹrẹ ihuwasi eniyan, irisi ati aṣa. Fun awujọ eniyan lati dagbasoke, ifowosowopo eniyan jẹ pataki. Eyi ṣee ṣe, nitori eniyan le ronu ati ifowosowopo ni kikun ni abajade ni ilu tabi polis. Lẹ́yìn àsọjáde Aristotle pé “ènìyàn jẹ́ olóṣèlú nípa ẹ̀dá,” èyí jẹ́ ìdàgbàsókè àdánidá. A nilo fun idajọ ododo ni awujọ, ṣugbọn fun eyi, a nilo ihamọ, nipasẹ ipa ti o ba jẹ dandan. Awujọ agbari àbábọrẹ ni ọlaju ati ki o kan sedentary asa. Eyi jẹ ọna ti o ga julọ ti ajo awujọ, ṣugbọn o ni awọn irugbin ti iparun rẹ.
Ilana naa bẹrẹ pẹlu “imọlara ẹgbẹ,” aiji ẹgbẹ tabi iṣọkan. Eyi jẹ iru ti ipilẹṣẹ ti orilẹ-ede, gẹgẹbi ninu idile tabi ẹya nibiti eniyan ti ni iran ti o wọpọ. Iru aiji yii jẹ pataki lati ṣaṣeyọri predominance. Ẹgbẹ ti o ni “iriri ẹgbẹ” ti o lagbara julọ tabi asabiyah yoo ni anfani lati di ijọba ijọba, eyiti o jẹ deede si “ipinle” ni awọn ofin ode oni. Ti ijọba ba ṣubu, ijọba naa ṣubu.
Oba tabi ipinle waye nikan nibiti ọlaju wa, ti samisi nipasẹ awọn ilu ati awọn ilu. Igbadun ndagba. Ajeku awujo ti wa ni produced. Awọn iṣẹ wa, iṣẹ-ọnà, iṣẹ ọna, imọ-jinlẹ, ati iṣowo, ṣugbọn ni aṣa dialectic, igbadun yii n yorisi ibajẹ nikẹhin ati itusilẹ ti idile ọba naa.
Nigbati ẹgbẹ alakoso ba gba agbara ati bẹrẹ lati ṣe adani awọn ohun elo ati ọrọ, ilodi kan waye laarin ẹgbẹ alakoso ati awọn eniyan, ti o ni rilara ẹgbẹ. Ẹgbẹ́ tí ń ṣàkóso náà gbára lé ọlá-àṣẹ ọba àti ológun, gbígbé owó orí, àti títa ire àwọn ènìyàn sí ẹ̀gbẹ́ kan. Awọn rilara ẹgbẹ, tabi boya imọran simenti, n di alailagbara ati pe ijọba naa padanu agbara rẹ lori agbara. Ẹgbẹ ita ti o ni rilara ẹgbẹ tuntun ni anfani lati bori idile ọba ati rii idile idile tuntun kan. Ilana yii ṣe abajade ni awọn iyipo dynastic. Dynasties ibajẹ, tuka, isunki sinu ati Collapse ati ki o si titun Oba wa ati awọn ilana tun ara.
Awọn ẹgbẹ ti o kere si ọlaju lori ẹba ṣọ lati farawe awọn ti o wa laarin ọlaju ati fẹ lati wa ni ijoko ti agbara.
Ibn Khaldun lo pupọ julọ awọn apẹẹrẹ itan-akọọlẹ Arab. Lakoko ti o gbẹkẹle ẹri ti o ni agbara ati pupọ julọ awọn nkan ti ara, ko ṣe ibeere igbagbọ ẹsin. Kò ṣe kedere bí ó bá gba Ọlọ́run àti ẹ̀sìn gbọ́ lóòótọ́ tàbí tí ó bá ń lò ó láti fi bo ara rẹ̀ lọ́wọ́ àwọn aṣelámèyítọ́, bíi ti Thomas Hobbes lẹ́yìn náà.
Ibn Khaldun ṣe idaniloju pe itan gbọdọ jẹ fidimule ninu imoye. Eyi jẹ nitori ibi-afẹde ni lati de isalẹ awọn nkan, si otitọ ati imọ jinlẹ ti bii ati idi ti awọn iṣẹlẹ. Bii Karl Marx, nigbamii lori, o fẹ lati lọ si ipilẹ awọn nkan, ati pe o da eyi ni gbogbogbo ni awọn otitọ ohun elo. Ó ń fi àwọn ìtàn ìgbà ayé rẹ̀ ṣẹ̀sín tí wọ́n kàn ṣàkọsílẹ̀ àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ tí wọ́n sì kún fún òfófó, àwọn ìtàn àròsọ, àti àwọn ìtàn èké, tí kò sì wá àwọn ohun tó fà á. Awọn onkọwe wọnyi ko ṣe pataki ati pe wọn fi igbẹkẹle afọju si aṣa. Kọ ni ọna ṣigọgọ, didakọ awọn iṣaaju wọn ati aini oye to ṣe pataki. Nígbà míì, bí ó ti wù kí ó rí, ó máa ń gbé e sókè lórí ọ̀kọ̀ọ̀kan rẹ̀ nípa sísọ àwọn nǹkan sí “Ọlọ́run.”
Ìṣòro mìíràn ni pé àwọn òpìtàn kì í ronú nípa ìyípadà tó wáyé láwùjọ. Wọn ko funni ni alaye ohun ti o mu ijọba kan wa si agbara ati idi ti o fi ṣubu. Kini awọn ilana ti iṣeto? Kini idi ti awọn ijọba ijọba n koju ati ṣaṣeyọri ara wọn? Kini o yori si ipinya tabi olubasọrọ pẹlu ara wọn? Ibn Khaldun ṣe ileri lati "gbe ibori" lori awọn ibeere wọnyi, bẹrẹ pẹlu awọn Larubawa ati awọn Berber pẹlu ọna itan atilẹba rẹ.
Iṣẹ naa pẹlu awọn iwe mẹrin. Ni igba akọkọ ni wiwa ọlaju, aṣẹ ọba, ijọba, awọn iṣẹ ti o ni ere, iṣẹ ọnà ati imọ-jinlẹ, ati awọn idi ati awọn idi ninu itan-akọọlẹ. Eniyan le rii pe Ibn Khaldun n kọ iru eto ọrọ-aje iselu akọkọ ti agbaye.
Iwe Keji ni wiwa awọn ẹya, awọn ijọba ti awọn ara Arabia, awọn Nabataean, awọn ara Siria, awọn ara Persia, awọn ọmọ Israeli, awọn Copts, awọn Byzantines, ati awọn Turki.
Iwe mẹta ni wiwa itan ti awọn Berbers, itan-akọọlẹ ti Zanatah (ẹka ti Berbers), awọn ile ọba ati awọn ijọba ti Maghrib.
Nikẹhin, o ṣafikun awọn itan-akọọlẹ ti Persian ati Turki Dynasties.
Ni ibẹrẹ si Iwe Kini, Ibn Khaldun tẹnu mọ pe akoitan gbọdọ ni awọn orisun ati imọ ati ọkan arosọ lati yago fun awọn aṣiṣe. O nilo lati mọ awọn aṣa, awọn otitọ pataki ti iṣelu, iru ọlaju, awọn ipo ti n ṣakoso eto awujọ eniyan, bii o ṣe le ṣe afiwe awọn ohun elo atijọ pẹlu agbaye ti ode oni, bii o ṣe le ṣayẹwo awọn orisun nipa lilo awọn ilana wọnyi, bii o ṣe le lo iwọn ti imoye ti o da lori iseda ti ohun, o gbọdọ lo akiyesi, ati ki o ni itan ìjìnlẹ òye.
Ọ̀pọ̀ àwọn òpìtàn ti ṣáko lọ kúrò nínú òtítọ́. Fun apẹẹrẹ iye owo ati awọn nọmba ti awọn ọmọ ogun ni ogun ti wa ni igba abumọ. Ó fúnni ní àpẹẹrẹ ìtàn al-Masudi nípa ẹgbẹ́ ọmọ ogun Mósè. O ni iye awọn ọmọ ogun ẹgbẹrun mẹfa ti o wa ninu ogun jẹ asan nitori pe ogun ti o ni iwọn bẹẹ ko ni le rin tabi ja. Yàtọ̀ síyẹn, agbègbè Ísírẹ́lì kò tóbi tó láti kó irú ẹgbẹ́ ọmọ ogun bẹ́ẹ̀. Nítorí náà, sensationalism le awọn iṣọrọ fa awọn aṣiṣe.
Ni kikọ awọn itan ti awọn Umayyad ati Abbasid Oba ti awọn Larubawa, òpìtàn gbogbo tẹle awọn aṣa, lai gbiyanju lati ni oye awọn dainamiki ati ki o ni ọpọlọpọ awọn pointless ohun. Wọ́n kàn máa ń fara wé àwọn míì, irú bíi kíkọ àwọn ohun tó wà nínú ètò ìjọba náà, irú bí àwọn ọmọ alákòóso, àwọn aya, àwòrán òrùka èdìdì, orúkọ orúkọ, àwọn adájọ́, vizier (ìránṣẹ́) àti olùṣọ́nà. Eyi ko ṣe alaye ohunkohun.
Ó tún ṣàríwísí àṣà àwọn òpìtàn láti há àwọn òtítọ́ sórí láìlóye wọn. Iṣoro lori iranti jẹ ailera, eyiti o tun wa loni, fun apẹẹrẹ ni Awọn ile-ẹkọ giga Turki. A nireti awọn ọmọ ile-iwe lati ṣe akori awọn ododo, ṣugbọn kii ṣe ye wọn dandan.
Itan-akọọlẹ gbọdọ ni ibamu si ọjọ-ori pato. Nǹkan ń yí padà lọ́nà yíyanilẹ́nu. Ni awọn Maghrib, fun apẹẹrẹ, awọn ipo yi pada yatq nigbati awọn Berbers ti a rọpo nipasẹ awọn Arab influx ni kọkanla orundun. Lẹhinna ajakalẹ-arun kan wa ni ọrundun kẹrinla ti o pa ọpọlọpọ ọlaju kuro. Dynasties won ailera ati ki o parun patapata. Iṣẹ rẹ yoo pese awoṣe tuntun kan.
Ìbẹ̀rẹ̀ ìwé Kan rán ọ̀kan létí ọ̀rọ̀ George Plekhenov pé “Ènìyàn ń ṣe ìtàn nínú ìsapá láti tẹ́ àwọn àìní rẹ̀ lọ́rùn.” O fun ni pataki si bi eniyan ṣe n lọ nipa ṣiṣe igbesi aye ni ọlaju.
Kini itan ṣe pẹlu?
1.Awọn ipo ti o ni ipa lori iseda ti ọlaju.
2.Awọn okunfa ti igbẹ ati awujọpọ.
3.Group ikunsinu.
4.Bawo ni ẹgbẹ kan ṣe ṣe aṣeyọri giga ju miiran lọ.
5.Royal aṣẹ.
6.The dynasties ati awọn ipo laarin awọn ijọba.
7.Gainful awọn iṣẹ.
8.Awọn ọna ṣiṣe igbesi aye.
9.Sciences ati ọnà.
10.Institutions ti o dide laarin ọlaju.
Awọn aṣiṣe nigbagbogbo n ṣafihan nipasẹ atẹle naa. Lákọ̀ọ́kọ́, ẹ̀tanú àti ẹ̀tanú ń yọrí sí títan irọ́ pípa kálẹ̀. Oluko pataki ti wa ni ṣofo. Ni ẹẹkeji, awọn atagba alaye ni igba miiran ko ni igbẹkẹle. Wọn yi alaye pada. Ẹkẹta, ni iṣe ti fifi iyin fun awọn eniyan giga ti o le jẹ eke. Ẹkẹrin, jẹ aimọkan nipa iru awọn ipo ti o dide ni awujọ. Ni ikarun, gbigbe alaye absurd. Ibn Khaldun n ṣe agbekalẹ imọ-jinlẹ awujọ kan eyiti o jẹ “tuntun, iyalẹnu, ati iwulo gaan.” ( ojú ìwé 39 ) Ó sọ pé àwọn òǹkọ̀wé mìíràn ti gbìyànjú èyí, ṣùgbọ́n wọ́n kùnà.
Ibn Khaldun funni ni apẹẹrẹ ti itan nipa awọn ohun ibanilẹru okun ti o ṣe idiwọ Alexander lati kọ Alexandria. Itan giga miiran jẹ itan nipa “ilu Ejò” eyiti ko ṣee ṣe.
Kí ni ìyàtọ̀ ènìyàn sí àwọn ohun alààyè mìíràn? Ni akọkọ, eniyan ni agbara lati ronu, eyiti o yori si idagbasoke awọn imọ-jinlẹ ati awọn iṣẹ-ọnà. Ni ẹẹkeji, eniyan nilo aṣẹ to lagbara tabi ihamọ. Eyi jẹ iru si awọn iwo ti Thomas Hobbes. Ni ẹkẹta, awọn aini eniyan nyorisi awọn ọna ti ṣiṣe igbesi aye. Ni ẹkẹrin, ọlaju waye lati “apakan ti ọlaju” ni igbesi aye aginju ati pe o le dagbasoke ni kete ti a ṣe agbejade ajeseku awujọ ni awọn ilu ati awọn ilu.
Ipin akọkọ sọrọ pẹlu ọlaju eniyan ni gbogbogbo. Ibn Khaldun bẹrẹ pẹlu akiyesi olokiki lati Iselu Aristotle. "Eniyan jẹ oloselu nipa iseda." (p. 45) Eniyan ko le ṣe laisi polis tabi ẹgbẹ awujọ. Eyi jẹ ọlaju ati pe o jẹ ki eniyan gba ounjẹ ati awọn iwulo miiran. Ifowosowopo pupọ ni a nilo lati pese ọpọlọpọ awọn iwulo eniyan ni ọlaju.
Ko dabi awọn ẹranko, eniyan tun nilo ifowosowopo fun aabo nitori pe o jẹ alailagbara ju awọn ẹranko lọ. E nọ yí linlẹn etọn lẹ zan nado wleawuna ohí po awhànfunnu devo lẹ po nado basi hihọ́na. Ṣùgbọ́n ènìyàn tún nílò “ọlá àṣẹ ọba” tàbí ọlá àṣẹ ìṣèlú. Eyi nilo ìgbọràn si aṣaaju kan, gẹgẹ bi Thomas Hobbes ti tẹnumọ nigbamii.
Ibn Khaldun tẹsiwaju si apakan ti n ṣapejuwe aiye ati awọn abuda rẹ. Ó dájú pé kò rò pé ilẹ̀ ayé rọlẹ̀. Ó ṣe àpèjúwe bí ilẹ̀ ayé ṣe rí àti àwọn àgbègbè tó wà láti equator sí àríwá àti ọ̀pá gúúsù. Nitori afefe, awọn agbegbe ti a gbin ati ti a ko gbin wa. O ṣe apejuwe awọn okun ati awọn ilu pataki gẹgẹbi Constantinople, Venice, Rome, ati Tangiers. O ṣe apejuwe awọn odo nla bi Nile ati Eufrate. Awọn agbegbe iwọn otutu, pẹlu ooru iwọntunwọnsi, yori si ọlaju nla. Oju-aye ti awọn agbegbe ni ipa awọ awọ ara ti awọn olugbe. Awọn agbegbe iwọn otutu jẹ itara si igbesi aye to dara julọ ni awọn ofin ti ilera ti awọn ara, awọ, ihuwasi ati awọn ipo igbe laaye gbogbogbo, gẹgẹbi awọn ile, aṣọ, ounjẹ ati iṣẹ ọnà.
Nini awọ dudu kii ṣe eegun ti Noa, gẹgẹbi a ti sọ ni gbogbogbo, ṣugbọn o kan jẹ abajade lati ilẹ-aye, oju-ọjọ gbona. O gbagbọ pe oju-ọjọ tun ni ipa lori ihuwasi eniyan. Bi abajade, o sọ pe Negroes ṣe afihan levity. Wọn ti wa ni excitable, imolara ati prone lati jo. O sọ pe eyi jẹ nitori ooru n gbooro ẹmi ẹranko ti o nmu ayọ jade. Ńṣe ló dà bí ìgbà téèyàn bá wẹ̀. Paapaa nitosi okun, awọn eniyan ni idunnu diẹ sii nitori oorun ti o tan imọlẹ ati igbona. Awọn eniyan ti o ngbe ni otutu ati awọn oke-nla maa n ni ibanujẹ ati ibanujẹ. Ni Cairo, awọn eniyan ko ṣe aniyan fun ọjọ iwaju, ṣugbọn ni Fez, wọn ṣe aniyan nipa ọjọ iwaju.
Bakannaa awọn eniyan ni ipa nipasẹ ipese ounje. Ní àwọn ibì kan, ilẹ̀ dára, ọ̀pọ̀lọpọ̀ ọkà àti èso sì wà. Ogbin jẹ lọpọlọpọ. Ni awọn aaye apata miiran, bii Hijaz ati Yemen, awọn irugbin diẹ dagba. Nibiti awọn irugbin diẹ ba wa, awọn eniyan rọpo wara fun alikama. Ṣugbọn ni awọn agbegbe fọnka wọnyi, awọn eniyan ni ilera diẹ sii. Okan wọn jẹ itara, bi a ti rii ninu awọn Berbers ati Larubawa ti aginju.
O sọ pe ounjẹ pupọ ko dara nitori pe o nmu ẹran-ara lọpọlọpọ, O jẹ ki eniyan buru ati pe o nira lati ronu. Abajade jẹ omugo. Ni ida keji, ebi n ṣe ilọsiwaju ti ara. Eniyan le rii kanna pẹlu awọn ẹranko. Awọn eniyan aginju tun jẹ ẹsin diẹ sii ati ṣetan fun isin ati ṣe adaṣe lati yago fun idunnu. Ṣugbọn awọn eniyan ti o wa ni ilu ati awọn ilu maa n kere si ẹsin. Wọ́n ń jẹ ẹran púpọ̀, àwọn ohun ìdùnnú, àlìkámà dáradára, wọ́n sì ń gbé nínú afẹ́fẹ́. Ṣùgbọ́n wọ́n yára kú nígbà tí ọ̀dá bá wà tàbí ìyàn. Ni apa keji, awọn Larubawa ti o wa ni aginju le gbe lori awọn ọjọ ati ye. Wọn le gbe lori barle ati epo olifi. Ounjẹ jẹ ọrọ ti aṣa. Ni gbogbogbo, ebi ni ipa rere lori ilera ati ọgbọn. Iwọnyi jẹ awọn gbogbogbo eyiti o han gbangba kii ṣe otitọ nigbagbogbo.
Ó gbà gbọ́ pé tí èèyàn bá jẹ ẹran ràkúnmí, wọ́n á ní sùúrù, wọ́n á máa fara dà á, wọ́n á sì lè ru ẹrù tó wúwo. Wọn yoo ni ilera ikun. Mo ro pe nipa aami kanna, ti eniyan ba jẹ adie pupọ, ọkan yẹ ki o lọ kiri ni fifun awọn iyẹ wọn ki o si ṣagbe. Eyi jẹ aimọgbọnwa, ṣugbọn o dabi ẹni pe o gbagbọ ni pataki pe jijẹ ẹran ibakasiẹ jẹ ki eniyan ṣe bi ibakasiẹ. Eyi le jẹ iroyin ti o dara fun Sakaani ti Aabo Ile-Ile ni AMẸRIKA, ṣugbọn Mo ṣiyemeji pe wọn yoo fi igbẹkẹle pupọ sinu rẹ.
Bakannaa Ibn Khaldun kii ṣe olufẹ ohun elo, ti o ba gba ohun ti o sọ gbọ. O gbagbo ninu Olorun ati eleri Iro. Ó gbà pé Ọlọ́run yan àwọn èèyàn kan láti jẹ́ wòlíì àti “láti pa àwọn ènìyàn ẹlẹgbẹ́ wọn mọ́ kúrò nínú iná ọ̀run àpáàdì.” (P. 70) O gbagbọ pe awọn eniyan kan ni agbara lati ṣiṣẹ awọn iṣẹ iyanu ati pe ifihan Al-Qur’an jẹ ọkan ninu iru iṣẹ iyanu bẹẹ. Nitorinaa agbaye jẹ ti awọn ohun elo ati awọn agbegbe ti ẹmi ati pe ẹmi le di apakan ti “awọn iru awọn angẹli” Ni apa keji, awọn agbẹnusọ ni atilẹyin nipasẹ Eṣu. O tun gbagbọ ninu awọn iran ninu awọn ala. Diẹ ninu awọn wa lati ọdọ awọn angẹli, ṣugbọn awọn ala idamu ti wa lati ọdọ eṣu. Tabi boya o kan njẹ ọpọlọpọ awọn ewa?
Ni ori Keji, Ibn Khaldun ṣafihan iru iyipo itan kan. O n ṣapejuwe Ọlaju Bedouin, ati awọn orilẹ-ede ati awọn ẹya miiran ti o buruju. O sọ pe awujọ bẹrẹ pẹlu ọna igbesi aye ti o rọrun ti aginju ati gbe lọ si igbadun ati igbesi aye sedentary ti ilu naa. Igbesi aye aginju jẹ igbesi aye iṣẹ-ogbin, ṣiṣe pẹlu awọn eweko ati ẹranko. Ẹnikan n gbe ni ipele ounjẹ ni aginju. Ṣugbọn nigbati a ba le ṣe iyọkuro, igbesi aye ilu bẹrẹ ati igbesi aye igbadun ati ọlaju ṣee ṣe.
Igbesi aye ilu jẹ samisi nipasẹ awọn aṣọ didara, awọn iṣẹ ọnà, awọn ile nla, awọn ile nla, awọn ile-iṣọ giga, ati awọn ile nla miiran. Igbesi aye di sedentary ati awọn eniyan n gbe nipasẹ iṣẹ-ọnà ati iṣowo. Mejeeji Bedouins ati awọn ti o wa ni awọn ọna igbesi aye sedentary ilu jẹ “awọn ẹgbẹ ẹda.” Ṣùgbọ́n àwọn ará Bedouin dà bí “ẹranko ọdẹ tí kò lè sọ.” Wọ́n jẹ́ “àwọn ẹ̀dá ẹlẹ́gbin jù lọ.” Ninu ẹka yii, o tun pẹlu awọn Kurds, Turkomans ati awọn Turki. Wọn ti wa ọna pipẹ lati ọrundun kẹrinla.
Nigbati Bedouins di ọlọrọ, wọn gbe ni ilu ati gba igbesi aye igbadun. Ṣugbọn Bedouins ni aginju sunmọ si jijẹ “dara.” Ninu ọran ti awọn eniyan sedentary, ọkàn wọn jẹ ẹbi ati nigbagbogbo buburu. Èyí rí bẹ́ẹ̀ nítorí pé gbígbádùn àti àṣeyọrí, pa pọ̀ pẹ̀lú àwọn ìfẹ́-ọkàn ti ayé, mú kí wọ́n “pàdánù gbogbo ìjánu.” (p. 94) Wọ́n wá di ọ̀lẹ, wọ́n sì máa ń gbé ní ìdẹ̀ra. Wọ́n ti “rì sínú ìlera àti adùn.” (P. 94) Wọn wa ni aabo ninu awọn odi ilu ati gbarale olori fun aabo. Wọn padanu igboya ti awọn Bedouins ni ninu aginju. Ni ilu naa, awọn eniyan sedentary gbarale agbara asan ti awọn ofin ati pe eyi ba agbara resistance wọn jẹ.
Nigba ti awọn eniyan ba jiya nipasẹ awọn ofin ti idile ọba, eyi ṣẹda itiju ninu wọn ati lẹhinna wọn dagba ni “ẹru ati imuduro.” (p. 96) Àwọn ará Bedouin ní aṣálẹ̀, ní ọwọ́ kejì ẹ̀wẹ̀, kò sí lábẹ́ àwọn òfin, wọ́n sì ní agbára ńlá. Awọn eniyan sedentary ko le dabobo ara wọn. Eyi ni ipa ti awọn ofin ijọba. Ẹ̀mí wọn ti rẹ̀wẹ̀sì. Wọn ti wa ni ihamọ nipasẹ ipa ni aṣẹ ijọba. Eyi jẹ otitọ, ayafi fun awọn ofin ẹsin, o sọ.
Laarin Bedouins ni aginju, o jẹ rilara ẹgbẹ ti o wa lati awọn ibatan ẹjẹ eyiti o jẹ ki wọn mura lati ja. Iwa mimọ ti idile jẹ aṣoju ti awujọ aginju. Ni iru-ọmọ yii lati ọdọ baba ti o wọpọ, a fun wọn ni ọlá. "Ọla jẹ aṣiri ti rilara ẹgbẹ." (p. 102) Imọlara ẹgbẹ yii ti sọnu ni awọn ilu. O ti sọrọ nipa, ṣugbọn o jẹ apẹrẹ nikan. Nigbati awọn onibara ba wa ti o ṣe ijọba, ọlọla ti wa lati ọdọ awọn ọlọla ti awọn oluwa.
Ọlá-nla dide lati ita olori, gẹgẹbi ninu ẹgbẹ aginju ti o gba agbara, ṣugbọn lẹhinna o wa ni gbogbogbo fun iran mẹrin tabi kere si ni idile.
Lákọ̀ọ́kọ́, ẹni tí ó kọ ilé ọba ní ògo ìdílé. O mọ idiyele ti Ijakadi ati pe o tọju awọn agbara ọlọla wọnyi. Lẹhinna ni iran keji, ọmọ naa kọ ẹkọ lati ọdọ baba. O pin ogo, sugbon agbara kere si ti baba. Ni iran kẹta, alakoso gbarale afarawe ati aṣa, ko si le lo idajọ ominira. Ohun bẹrẹ lati lọ ni kiakia si isalẹ. Nipa iran kẹrin, alakoso ti padanu awọn animọ ọlọla ti o si korira wọn. Kò mọ bí ọ̀wọ̀ fún ìdílé tó ń ṣàkóso ti pilẹ̀ṣẹ̀. O kan gba o fun lainidii. Ó ya ara wọn sọ́tọ̀ kúrò lọ́dọ̀ àwọn tí wọ́n ní ìmọ̀lára àwùjọ kan náà tí wọn kò sì ní ẹ̀mí ìrẹ̀lẹ̀ àti ọ̀wọ̀ fún ìmọ̀lára wọn. Awọn eniyan bẹrẹ iṣọtẹ si alakoso bi idile atilẹba ti bajẹ. Ijọba ijọba n ṣubu ati pe a gbe agbara si ẹgbẹ tuntun pẹlu rilara ẹgbẹ ti o lagbara. Awọn ilana bẹrẹ gbogbo lori lẹẹkansi.
Torí náà, a lè sọ pé àwọn ìran mẹ́rin tó wà nínú ìlà ìdílé ni (1) ọjọ́ orí ẹni tó kọ́lé, (2) ọjọ́ orí àwọn tí wọ́n ní ìfarakanra pẹ̀lú akọ́lé, (3) ọjọ́ orí àwọn tí wọ́n gbára lé àṣà àtọwọ́dọ́wọ́, àti ( 4) ọjọ ori ti apanirun. Awọn Oba le ṣiṣe ni kere ju mẹrin iran, tabi soke si mefa iran. Ṣugbọn ninu ọran ti o kẹhin, ijọba naa yoo wa ni ibajẹ lẹhin iran kẹrin. Awọn ẹgbẹ Savage ni aginju ni anfani dara julọ lati di alaga julọ. Ṣùgbọ́n nígbà tí wọ́n bá tẹ̀dó sí àwọn ìlú ńlá, tí wọ́n sì ní afẹ́fẹ́, ìgboyà wọn yóò di asán. Wọn yẹ ki o fidimule ni awọn isesi asale ati ki o ni rilara ẹgbẹ ti o lagbara. Ibi-afẹde ti rilara ẹgbẹ jẹ aṣẹ ọba, agbara lati ṣe akoso nipasẹ ipa.
Rilara ẹgbẹ kan fi idi giga rẹ mulẹ lori awọn ti o ni awọn ikunsinu ẹgbẹ miiran, gẹgẹbi awọn ẹya. Rilara ẹgbẹ kan yoo jẹ gaba lori orilẹ-ede naa. Nigbana ni a o fi idi ijọba kan mulẹ. Nigbati o ba dagba agbalagba, ijọba miiran yoo gba. Nigbati aṣẹ ọba ba waye, ọrọ ati aisiki yoo fi idi mulẹ, ṣugbọn lile ti igbesi aye aginju ti sọnu. Ẹgbẹ rilara ailera. Awọn ọmọde dagba ni igberaga laisi rilara ẹgbẹ. Wọn pe iparun. Bí afẹ́fẹ́ ṣe ń pọ̀ sí i, àwọn orílẹ̀-èdè mìíràn yóò gbé wọn mì.
“Niwọn igba ti orilẹ-ede kan ba ni rilara ẹgbẹ rẹ, aṣẹ ọba ti o parẹ ni ẹka kan ti awujọ yoo, ti o jẹ dandan, kọja si ẹka miiran ti orilẹ-ede kanna.” ( ojú ìwé 114 ) Bí àpẹẹrẹ, ìdílé kan tó ń ṣàkóso orílẹ̀-èdè náà lè tipa bẹ́ẹ̀ dé ọ̀dọ̀ ìdílé míì tó ń ṣàkóso. Awọn ti n ṣe atilẹyin fun ijọba naa ṣe igbadun ni igbesi aye irọrun. Wọn rì sinu igbadun ati ọpọlọpọ. Wọ́n ní ọ̀pọ̀ ìránṣẹ́, wọ́n sì ń lò wọ́n fún ire tiwọn. Ọpọlọpọ awọn miiran wa ni ipamọ ninu awọn ojiji ti awujọ. Nigbamii, ẹgbẹ oke ṣubu sinu ailagbara. Awọn iṣẹ ti awọn Oba saps ati exhausts wọn agbara. Tun igbadun drains wọn vimor. Iwọn kan ti de ti o ṣeto nipasẹ isọdọtun ilu eniyan ati ọlaju iṣelu.
Bi ẹgbẹ alakoso ṣe padanu rilara ẹgbẹ rẹ, ẹgbẹ miiran ti o ni rilara ẹgbẹ ti o lagbara le beere aṣẹ ọba ati gba agbara. Eyi tẹsiwaju titi ti rilara ẹgbẹ ti gbogbo orilẹ-ede yoo fọ. “Igbafẹ arẹwẹsi aṣẹ ọba o si bì i.” Eyi tun le ṣẹlẹ nitori iyipada ninu ẹsin tabi ipadanu ti ọlaju. Àwọn orílẹ̀-èdè tí wọ́n ṣẹ́gun jẹ́ akóninífẹ̀ẹ́, wọ́n sì pàdánù ìrètí. Wọn tuka. Ibn Khaldun fun Persia fun apẹẹrẹ. Awọn Larubawa gba ijọba naa. Ó sọ pé èèyàn jẹ́ aṣáájú àdánidá àti “aṣojú Ọlọ́run lórí ilẹ̀ ayé.” Nigbati a ba fi ijọba silẹ, o di aibikita.
Ẹnikan le sọ nikan pe iwa rẹ si “awọn orilẹ-ede negro” jẹ ohun ti a yoo pe ni ẹlẹyamẹya loni. O sọ pe awọn Negroes wa ni itẹriba fun ifi. Wọn “ni diẹ ti o jẹ (ni pataki) eniyan ati pe wọn ni awọn abuda ti o jọra si ti awọn ẹranko odi…” Awọn Bedouins ṣe ikogun ati parun. O rọrun fun wọn lati ni iṣakoso awọn ibugbe ni ilẹ pẹlẹbẹ, ni igbogun ti, ikogun ati ikọlu ni aginju. Sibẹsibẹ, wọn ko ni anfani ni awọn oke-nla. Wọn jẹ “atako ati atako ti ọlaju.” Wọ́n jẹ́ orílẹ̀-èdè ẹlẹ́gbin, wọ́n sì ń ba ọ̀làjú jẹ́. Nigbati wọn ba gba agbara, wọn fi agbara mu awọn miiran ti wọn mọ iṣẹ-ọnà lati ṣe iṣẹ naa fun wọn. Eyi leti ọkan diẹ ti ọna ti awọn ipinlẹ Gulf Arab ti n ṣiṣẹ loni.
Ibn Khaldun kowe pe “… laala ni ipilẹ gidi ti ere.” (P. 119) Eyi ni a le rii bi imọ-ẹrọ iṣẹ ti iye, gẹgẹ bi a ti rii ninu Adam Smith ati John Locke. Karl Marx paapaa, lo ero naa ninu itupalẹ rẹ ti kapitalisimu. Ní ti àwọn ará Bedouin, èrè nìkan ni wọ́n bìkítà, kìí ṣe fún òfin, nítorí náà wọ́n ń gba dúkìá nípa jíjà. Wọn sọ awujọ di anarchy ati ba ọlaju jẹ. Wọn ko le fi idi alaafia mulẹ ni irọrun nitori ọpọlọpọ awọn olori lo wa ati pe ko to awọn ara ilu India. Gbogbo wọn fẹ lati jẹ olori. O sọ pe eyi ni a rii ni awọn ipo Yemen, Sudan, ati Arab Iraq, ti o wa ni iparun. Akiyesi yii dabi pe o tun ni ibaramu loni.
Bedouins, jijẹ arínifín, agberaga, o ni itara ati itara lati jẹ oludari le jẹ idaduro nipasẹ ẹsin nikan tabi nigbakan nipasẹ aṣẹ ọba. Wọ́n jìnnà jù lọ sí àṣẹ ọba, wọ́n sì máa ń ṣọ̀tẹ̀ sí ìjọba. Ṣugbọn niwọn igba ti igbesi aye aginju ti kere si idari ọba wọn le jẹ gaba lori nigba miiran ati fi agbara mu lati gbọràn. O kere ju fun igba diẹ, o dabi. Nibi, Ibn Khaldun n ja iru “ogun lori ipanilaya” ni kutukutu.
Imọ itan ti Ibn Khaldun ti wa ni sipeli siwaju sii kedere ni Abala mẹta ti o sọ pẹlu awọn ijọba ijọba, aṣẹ ọba, Caliphate ati iru awọn koko-ọrọ bẹẹ.
Ibn Khaldun bẹrẹ pẹlu ijiroro ti “imọlara ẹgbẹ.” Èyí máa ń jẹ́ kí ìdílé ọba lè fìdí rẹ̀ múlẹ̀ pẹ̀lú “ọlá àṣẹ ọba.” A le sọ idasile ti ipinle. Ni kete ti a ti ṣeto ipinlẹ kan, ogun ati ija ni dandan tẹle. Ni kete ti agbara ti wa ni isọdọkan ni idile ọba, rilara ẹgbẹ ko ṣe pataki. Lilo jẹ ikede, gẹgẹbi ipilẹ fun aṣẹ ọba, paapaa awọn ikede ti ẹsin. Eyi ni pataki ti arojinle lati ṣe akoso. Kekere ti yipada nibi. Ó sọ pé Ọlọ́run nìkan làwọn tó ń fẹ́ ẹ, tí wọ́n ń fẹ́ láti ṣẹ́gun ìjọba náà. Bibẹẹkọ, o ti funni ni alaye nipa ohun elo kan fun bibo ijọba kan, ti o ti di alailera ti o si ya awọn eniyan kuro. Nítorí náà, ó lè kàn fẹ́ dáàbò bo ara rẹ̀ lọ́wọ́ àríwísí.
Nigbati ijọba naa ba ti fi idi rẹ mulẹ, ifarahan wa si igbadun, idakẹjẹ, ati ifokanbale. Awọn ti o gbadun awọn anfani di ọlẹ ati pe ijọba naa sunmọ isunmọ. Ninu iran ti nbọ, rilara ẹgbẹ naa dinku. Eyi tun le jẹ imọran ijọba ni awọn akoko ode oni. Ọ̀pọ̀lọpọ̀ ènìyàn di aláìlera tí wọ́n sì pàdánù àwọn ànímọ́ rere wọn. Awọn owo ti n wọle ko le tẹsiwaju pẹlu ibeere fun awọn igbadun diẹ sii, ọkan le pe ni iyipada ni awọn ireti ti nyara. Awọn iyọọda, loni ti a npe ni awọn ẹtọ ni Amẹrika, gbọdọ jẹ alekun. Eyi nyorisi awọn owo-ori titun. Awọn inawo ologun di ẹru ati pe ọmọ ogun dinku. Bi aabo ṣe dinku, iran tuntun kan dagba ni igbadun ati alaafia. Ibanujẹ aginju atijọ ti sọnu. Wọ́n gbàgbé ìgbésí ayé aṣálẹ̀ àti ìwà ìbàjẹ́ wọn. Awọn eniyan ma rọra nigbagbogbo, ti o padanu awọn iwa akikanju wọn. Ijọba naa le lo si awọn ọmọ-ọdọ tabi awọn ẹru, gẹgẹbi Mamelukes Turki.
Igbesi aye ẹda ti idile ọba wa, ati pe eyi jẹ ọdun 120, diẹ sii tabi kere si, fun Ibn Khaldun. Nipa iran meta. Igbesi aye gba diẹ ninu ogoji ọdun lati dagba.
O lọ bi eleyi:
1.Iran akọkọ jẹ alakikanju asale, igbona, akọni, rapacious o si kun fun rilara ẹgbẹ. Wọn bẹru pupọ.
2.The keji iran ayipada si a sedentary asa. Wọn jẹ ọlẹ pupọ lati jà fun ogo. Wọn gbọràn si ofin ati nireti pe awọn iwa rere atijọ yoo pada tabi wọn ṣebi pe wọn tun ni wọn.
3.Iran kẹta gbagbe aginju patapata. Wọn ti wa ni akoso nipa agbara. Igbadun ti de ibi giga kan ati pe aisiki pupọ ati irọrun wa. Wọ́n dà bí àwọn obìnrin àti àwọn ọmọdé, wọ́n sì di èèwọ̀. Awọn Oba ti wa ni wọ jade ati agbalagba.
4.Ìran kẹrin kò ní ọlá,tí a ti parun. Lilo ti o han gbangba n pa awọn orisun nla run. Ti a ba koju, ijọba alailagbara yoo ṣubu. Nje America ode oni bi? Johan Galtung ro bẹ.
Idile ọba naa lọ nipasẹ awọn ipele marun:
1.Ipele akọkọ jẹ aṣeyọri ti gbigba agbara. Atako ti wa ni bì. Alakoso di awoṣe ti o nbọ ninu ogo.
2.Ni ipele keji, alakoso gba iṣakoso pipe ati pe gbogbo aṣẹ. O ṣe idapọ gbogbo agbara sinu ẹbi ati tọju eniyan ni ijinna. Circle kekere kan wa ti awọn olufowosi.
3.The kẹta ipele ti wa ni samisi nipa fàájì ati ifokanbale. Eniyan gba ohun ini. Wọ́n kọ́ àwọn ohun ìrántí, wọ́n ń gba owó orí, wọ́n kọ́ àwọn ilé ńláńlá, àwọn ìlú ńláńlá gbilẹ̀, àwọn ọmọlẹ́yìn rẹ̀ sì jèrè owó àti ipò alágbára. Ominira wa ninu inawo awọn orisun ipinlẹ.
4.Ipele kẹrin jẹ ọkan ti inu didun pẹlu awọn aṣeyọri ti o ti kọja. Àlàáfíà wà, ṣùgbọ́n alákòóso kan ń tẹ̀ lé ipasẹ̀ àwọn baba rẹ̀, ó sì ń tẹ̀ lé àṣà.
5.Ipele karun jẹ aami nipasẹ egbin ati ilokulo ati inawo lori idunnu ati awọn ere idaraya. Awọn akara ati awọn circuses ti Rome. Ọ̀làwọ́ wà fún àwọn kan. Awọn ọran ti ipinlẹ wa lati ṣiṣẹ nipasẹ awọn ọmọlẹyin kilasi kekere ti ko ni agbara. Ṣe eyi leti ọkan ti George W. Bush ati awọn neocons? Awọn onibara ti ijọba naa ti parun ati ki o wa lati korira alakoso ati ijọba. Owó àwọn ọmọ ogun máa ń jìyà nígbà tí wọ́n ń fi ìgbádùn ṣòfò. Eyi run awọn ipilẹ ti idile ọba ati nikẹhin o ti parun nipasẹ ọgbọn.
Pupọ diẹ sii wa ninu iwe, ṣugbọn eyi ni ọkan ti ẹkọ itan-akọọlẹ ti awọn iyipo ti awọn idile ọba.
Ọna yii jẹ boya igbalode diẹ sii ju ti yoo dabi ni wiwo akọkọ. Mu China, fun apẹẹrẹ, lati Iyika ni l949. Ipinle ti iṣeto ti kọja ni aijọju idaji igbesi aye rẹ, ni awọn ofin Ibn Khaldun. Ni igba akọkọ ti, awọn Maoist akoko, ti a ti samisi nipasẹ lagbara rogbodiyan iye lati Ijakadi fun agbara. Iran keji, labẹ Deng Xiaoping ṣii si olu-ilu ajeji ati awọn okeere ati diẹ ninu awọn eroja kapitalisimu ni iṣelọpọ fun ọja agbaye. A titun iran ti arin kilasi ni o wa iṣẹtọ affluent loni ati ki o kuku itura ati ki o ro kekere kan nipa awọn Iyika. Diẹ ninu awọn ti di ọlọrọ pupọ. Dé ìwọ̀n tí ó pọ̀, àwọn kan wulẹ̀ ń díbọ́n pé àwọn jẹ́ alájọṣepọ̀. Boya ijọba naa yoo dagba agbalagba ati tuka jẹ ibeere itan kan.
Ọkan le tun wulo awoṣe si Tọki, ni akoko Republikani. Bayi, o jẹ aijọju aadọrun ọdun lati idasile ti Orilẹ-ede Tọki. Meji ninu meta ti aye ti ipinle, ni awọn ọrọ Ibn Khaldun. Ni igba akọkọ ti alakoso wà strongly Kemalist, soke si awọn l950s. Eniyan pin ninu ogo Ataturk. Iran keji ti samisi nipasẹ ṣiṣi si olu-ilu ita, ni itumo, nipasẹ Adnan Menderes ni awọn l950s ati nigbamii Suleyman Demirel. Agbara nla labẹ ologun ni a lo lati daabobo Iyika Kemalist. Awọn iran kẹta, ti o bẹrẹ pẹlu awọn akoko ti awọn Idajo ati Development Party ti a ti samisi nipasẹ a ipenija si awọn atilẹba rilara ẹgbẹ, tabi imuse alailesin alagbaro ti awọn Iyika. Eniyan le rii dialectic kan ti n ṣẹlẹ nibi diẹ ti iwa ti eyiti Ibn Khaldun n sọrọ.
April 23, 2013
Eddie J. Girdner ngbe ni Seferihisar Turkey. Oun ni onkowe ti Socialism, Sarvodaya ati tiwantiwa (Gyan Publishing House, 2013). O ti kọ ẹkọ fun diẹ ẹ sii ju ogun ọdun ni Awọn ile-ẹkọ giga Tọki.
ZNetwork jẹ agbateru nikan nipasẹ ilawo ti awọn oluka rẹ.
kun