Roger Annis: Ka la 7 Hlakola, batho ba Haiti ba ile ba khetha René Préval e le mopresidente. O ile a tšepisa liphetoho tse tebileng molemong oa bongata bo futsanehileng ba Haiti. U talima likhetho joang le sephetho sa tsona?
Patrick Elie: Likhetho ke pontšo e ntle haholo bakeng sa bokamoso ba Haiti. Hobane ho sa tsotellehe taba ea hore e ne e qhekelloa, e tšoaretsoe tlas'a puso ea mosebetsi oa linaheng tse ling, batho ba ile ba khona ho e tšoara le ho e sebelisa ho ntšetsa pele ntoa ea bona ea toka ea sechaba.
Ho ne ho e-na le litšitiso tse ngata tse neng li sitisa batho ho kopanela. Ba ne ba lokela ho fumana karete ea ho ngolisa ka k'homphieutha. Ho ne ho e-na le litsi tsa likhetho tse 800 feela, ha li bapisoa le tse 12,000 likhethong tsa 2000 tse ileng tsa khetha Mopresidente Aristide. 'Me, ha e le hantle, ho baloa ha likhetho ho ne ho le matsohong a ba batlang ho sebelisa likhetho ho khetha mokhethoa oa batho ba phahameng ba Haiti.
Empa batho ba ile ba kenella ka metsotso e ’meli ea makhaola-khang. Pele ho tsohle, ba ile ba ikopanya ka bongata ho tsoa ho ea khetha ka la 7 Hlakola. Ba voutetse mokhethoa a le mong, René Préval, ea neng a emetse ntoa ea bona ea nalane ea sechaba se nang le toka. Joale, ka mor'a matsatsi a tšeletseng, ba ile ba boela ba bokana ka bongata ho thibela bosholu ba likhetho. Ketso ena ke eona e ileng ea qobella balaoli ba likhetho ho amohela ’nete ea hore Monghali Préval o ne a hapile tlhōlo e hlollang.
Liketso tsena tsa batho ba Haiti ke bopaki ba sebete sa bona, bohlale ba bona, le kutloisiso ea bona e tebileng le boitlamo ba bona ho demokrasi.
RA: Joale ho na le menyetla efe ea ho khutlela molaong oa motheo o ileng oa lihuoa ka 2004?
PE: Ebu, bokamoso ha bo na bonnete, bo tletse kotsi. Matla a ts'ebetso a ntse a le teng 'me ha a bontše letšoao la ho tloha. Likhetho tsa molao, tse neng li lokela ho tšoaroa ka Hlakubele, li chechisitsoe morao. Monghali Préval o hloka lekhotla la ketsa-molao le khethiloeng pele a ka nka bopresidente, ’me lekhotla la ketsa-molao le tlameha ho etsoa ka bakhethoa ba tšehetsang lenaneo la hae haeba a tla khona ho le phetha. Lekhetlo la ho qetela ha e ne e le mopresidente, ho tloha ka 1996 ho ea ho 2000, bahanyetsi ka lekhotleng la ketsa-molao ba ile ba thibela maano a mangata ao a neng a lakatsa ho a phethahatsa.
RA: Ho thoe'ng ka matla a ho laola? Metsoalle e meng ea Haiti e botsa hore na ke hobane'ng ha Mopresidente-Préval a ile a etsa lipolelo haufinyane Brazil le Chile a kopa hore mabotho a hlometseng a Machaba a Kopaneng a lule Haiti bakeng sa bokamoso bo bonahalang. Maikutlo a hau ke afe?
PE: Ke tšoantša boemo bona le boo u lutseng ka har’a seketsoana ’me moeti ea sa mengoa a itahlela ka hare ’me a batla a phethola sekepe. U batla hore a tsoe; ha a amohelehe. Empa a ke ke a tlolela ka ntle feela mme a ipehe kotsing, hape, a phethola sekepe. E tlameha ho tsoa ka mokhoa o hlophisehileng.
Haeba UN e ne e ka tsoa ka bosiu bo le bong, e ne e tla siea sekheo sa matla seo mabotho a nepahetseng a leng betere ho se tlatsa ho feta rona ntlheng ena. Sena se ka baka kotsi e feteletseng ea pefo e ncha le polao e lebisitsoeng ho batho. Re batla hore mabotho a UN a emise ts'ebetso ea bona ea khatello mme a ts'oarelle Sepolesa sa Naha sa Haiti. Ho tlameha ho etsoa ho hula chelete e le hore tšireletseho ea batho e tiisetsoe.
'Na le bahlabani ba bang re na le boikarabelo ba ho laela Machaba a Kopaneng hore a tlohele ho hapa Haiti 'me a khutlisetse naha pusong ea bobusi. Monghali Préval le ’muso oa hae ba na le boikarabelo ba ho phethahatsa sena ka nako le ka boikarabelo. Likarolo tsena tse peli ha li tšoane.
RA: Na u ka kena pusong e etelletsoeng pele ke Monghali Preval?
PE: Che, nke ke ka. Eseng hobane ke ne nke ke ka lumellana le ‘muso oo Ntate Préval a tla o theha, empa hobane re tlameha ho sebetsa ho matlafatsa mekhatlo ea batho ba tlase. Re tlameha ho ntshetsapele le ho matlafatsa mekgatlo ho netefatsa hore demokrasi ha se feela kemedi, empa hape e nka karolo. Ho seng joalo, ha re na monyetla oa ho hlola ntoa ena.
Ke tla lula ka ntle 'me ke tsoele pele ho sutumetsa ho tsoa ka ntle, ha u ka rata. Ke boikarabelo ba rōna ho sireletsa ’muso oa Monghali Préval litšokelong tsa ho ketola ’muso le ho kena-kenana le linaha tse ling, e le hore eena le basebetsi-’moho le eena ba ka busa ka bolokolohi. E tla ba boikarabello ba hae ho re fa sebaka sa ho hlophisa le ho matlafatsa mekhatlo e tsebahalang.
RA: Re atamela sehopotso sa bo20 sa merusu e tsebahalang e ileng ea liha leloko la borena la Duvalier Haiti. Ho tloha ka nako eo, e bile ntoa e telele le e boima bakeng sa demokrasi le ntlafatso ea sechaba. U ka hlalosa lilemo tsee joang?
PE: Lilemo tse 20 tse fetileng e bile nako ea likhohlano tse sa khaotseng pakeng tsa batho, bao bongata ba bona e leng mafutsana, le batho ba maemo a tlaase, ba ruileng. Batho ba bolela ka matla haholo thato ea bona ea ho ba le tsamaiso ea demokrasi, tsamaiso moo lekhalo le tšabehang pakeng tsa barui le mafutsana le tla fokotsoa le moo toka ea sechaba e tla rena teng.
Batho ba Haiti ba bontšitse boikemisetso ba bona le semelo sa khotso sa sepheo sa bona. Tlhekefetso le tlhokeho ya botsitso ka hara naha di hlaha ka manganga a sehlotshwana sa barui le ho kena-kenana le dinaha tse ding kamehla. Lekhetlo la pele (ho ketola ’muso ka 1991), e bile U.S. e ileng ea kena-kenana. Empa lekhetlong la ho qetela ‘” ’me ke bua ka 2003 ho fihlela nakong ea hona joale ’” triumvirate e entsoeng ke U.S., Fora, le Canada e ile ea etsa phetohelo e ’ngoe.
Seo re ithutileng sona lilemong tsena ke hore boikemisetso ba batho ba Haiti morerong oa bona oa demokrasi bo ke ke ba emisoa. Ho itšetlehile ka hore na batho ba phahameng le ba linaha tse ling ba itšoara joang ka tlhōlo ea morao-rao ea batho, re tla tsoela pele kapa che. Ba ka tsoela pele ho re utloisa bohloko, empa ba ke ke ba emisa motsamao.
RA: Tse ling tsa lithuto tseo u li fumanang phihlelong ee ke life?
PE: Re loanne khahlano le mathata a makatsang. Re tobane le pefo e ngata khahlanong le batho, 'me re bolailoe ba bangata. Mebuso ea linaha tse ling le mekhatlo ea lichelete ea machaba e theotse matla a lichelete a mebuso ea rona ho ea ho zero. Ho ne ho se na tharollo ea mohlolo mathateng a rona.
Moo mohlomong re fihletseng ka bokhutšoane ke kahong le matlafatsong ea mekhatlo e tsebahalang ‘” mekhatlo ea basebetsi, likomiti tsa litokelo tsa basali, likomiti tsa boahelani tse sebetsanang le litšebeletso tsa sechaba, joalo-joalo. Ka mohlala, ka 1991 re ile ra bona phetohelo khahlanong le ’muso oa rōna e tla likhoeli pele ho nako. Re ne re fumana mefuta eohle ea litaba. Empa re ne re ka etsa’ng? Re ne re sa laole sesole, ’me mekhatlo e ratoang e ne e ntse e fokola haholo. Re ne re se na kamano ea matla a hlokahalang ho thibela baetsi ba 'muso, kaha re bone batho ba Venezuela ba etsa joalo ka katleho ka 2002.
RA: Na ho na le karolo ea mokha oa lipolotiki tabeng ee? Lavalas e bonahala e le mokhatlo oa sechaba kapa mokhatlo oa likhetho ho feta mokha oa lipolotiki.
PE: Ke nahana hore mokhoa oo batho ba tla o fa mokhatlo oa bona oa lipolotiki o ntse o tla bonahala. Ho hlakile hore Haiti re ke ke ra hlahisa mefuta ea mekha ea lipolotiki e bonoang linaheng tse kang Fora kapa Canada. Empa ka sebele, re tlameha ho hatela pele ‘” ho tloha ho ba mokhatlo, o sa hlophisoang haholo, ho ea ho theha boetapele bo bocha ba lipolotiki ho tsoa mekhatlong e meholo.
Re tlameha ho hlahisa ntho e lumellanang le nalane ea rona le setso sa rona, 'me e bula monyetla o moholo oa ho nka karolo ha matšoele. Ena ke phephetso ea lilemo tse hlano tse tlang. Ke taelo e telele, empa ke ea bohlokoa 'me ke nahana hore re ka atleha.
RA: U ka buella lenaneo la mofuta ofe bakeng sa mokete oa Lavalas?
PE: Pele ho tsohle, e tlameha ho ba lenaneo leo ho lona ngoana e mong le e mong a tlamehang ho ea sekolong le hore moahi e mong le e mong a fumane thuto le tlhokomelo ea bophelo bo botle. Ho tlameha ho be le melao e amoheloang bakeng sa kabo e ntle ea leruo la naha. Ha ho mamellehe hore 5% ea baahi e lokela ho laola 60% ea leruo le kopaneng, mme 1% e kaholimo e laola 50% ‘” ha 80% ea MaHaiti e phela ka tlase ho lidolara tse peli ka letsatsi. Tsena ke lipalo tseo ho seng sechaba se ka phelang le tsona. Re fihlile mothating oa ho robeha.
Re na le matlotlo a 'maloa, a bohlokoa ka ho fetisisa e leng boikemisetso bo sa tloaelehang ba batho ba Haiti, boiqapelo ba bona, boemo ba bona bo phahameng ba lipolotiki. Hape re tlameha ho eketsa ho sena tlatsetso ea bohlokoa eo bajaki ba Haiti ba ka e etsang. E baloa ke limilione tse peli.
Re nts'etsapele lipuisano tsa batho-ho-batho tse tla re lumella ho fumana tšehetso ho tsoa mebusong e nang le botsoalle le batho ba tikolohong eo le linaheng tse kang Canada le U.S. Ho fihlela joale, Haiti e 'nile ea arohanngoa haholo le linaha tse ling tsa Caribbean le Latin America. Re tlameha ho sebetsa ho qhaqha karohano ena le ho theha bonngoe har'a batho.
RA: Ho pholletsa le Latin America, mekhatlo e tsebahalang e ntse e fumana matla ’me e tlisa mebuso e mecha matleng. Na see se na le tšusumetso Haiti?
PE: Ke lumela joalo, haeba feela ka tsela e sa tobang hona joale. Ho molemo hore u bontše liphetoho sebakeng seo. Seo re tlamehang ho se etsa Haiti ke ho theha likhokahano tse matla ho linaha tsena sebakeng sena mme re qale ho ithuta ho tsoa ho tse ling.
U tla hlokomela hore linaheng tse kang Venezuela le Bolivia, liphetoho tsena ha lia ka tsa hlaha ka mekha e tloaelehileng ea lipolotiki, empa li tsoa mekhatlong e meholohali ea sechaba. E tšoana haholo le se ’nileng sa etsahala Haiti ho tloha ka 1986. Kahoo, re na le phihlelo eo re ka e arolelanang le bara le barali bana babo rōna, ’me ba ka re ruta lintho tse seng kae tseo re e-s’o ka ra kopana le tsona.
RA: Maikutlo a bacha ba Haiti ke afe mabapi le mosebetsi oa kantle ho naha le khatello eo ba e mameletseng?
PE: Tsela eo ba itšoarang ka eona ke ea khalefo. Ba 'nile ba tsieleha haholo, le hoja ba ne ba hlompha melao ea papali ea demokrasi. Khalefo, empa hape rarolla. Batho bana bao le ba boneng literateng ka la 7 Hlakola, ba vouta libakeng tsa likhetho, ebe beke hamorao ba ipelaetsa ka boiteko ba ho utsoa likhetho tsa bona, ba khetha hape ka maoto ‘” ke bacha. Ka tlase ho lilemo tse 25. Ka sebele, matšoele a bacha a na le sebete le boikemisetso bo sa tloaelehang.
Re na le boemo bo tebileng haholo matsohong a rona kajeno ka tšokelo ea khatello e tsoelang pele libakeng tse futsanehileng tsa Port au Prince, tse kang Cité Soleil le Belair. Bacha ba teng ba loanne. Ba bangata ba hlometse. Ke habohlokoa hore re fumane mokhoa oa ho qoba tšollo ea mali e eketsehileng le ho fokotsa ntoa ea libetsa.
Bacha bana ba bitsoa mefuta eohle ea mabitso a etselletsang ‘” ‘linokoane,’ ‘likenke,’ joalo-joalo Empa litlhaloso tsena ke tsa bohata. Ba qobelletsoe ho itšireletsa lilemong tse peli tse fetileng joalo ka ha batho ba itlhomphang ba ne ba ka etsa. Ke bokamoso ba naha ea rona, 'me re tlameha ho nka khato ho ba sireletsa. 'Muso o mocha le matla a ho laola a tlameha ho fana ka mokhoa oa ho khutlisetsa sechaba hape e leng oa sebele le o nang le moelelo.
RA: Molaetsa oa hau ho mmuso oa Canada ke ofe? Haufinyane tjena, kamora likhetho tsa la 7 Hlakola, e ile ea tšoara ketelo ea semmuso ea tonakholo e sa khethoang, Gerard Latortue. O ile a tsoela pele ho etela Tonakholo ea Quebec Jean Charest. Ho sa le joalo, u ile ua tobana le lipotso le ho hlekefetsoa ke CSIS, setsi sa lihloela sa Canada, ha u fihla Canada bakeng sa leeto la hau la ho bua.
PE: Bothata ba ka ba maeto ke pherekano, tšitiso, empa ha bo letho ha bo bapisoa le kotsi eo leano la morao-rao le lebisitseng Haiti le le bakileng Canada. Tšehetso ea ’muso oa Canada ho phethola ’muso e hlile e sentse setšoantšo sa eona, Haiti le sebakeng seo.
E ka be e amohetse ketelo ea mopresidente ea sa tsoa khethoa, joalo ka ha US e bonahala e ikemiselitse ho etsa joalo. Ho e-na le hoo, e ile ea amohela ketelo ea Monghali Latortue, moemeli oa ’muso o sa khethoang le o seng molaong. Sena ke sesupo se sebe haholo.
Re ipiletsa ho ’muso oa Canada hore o emise ho qobella batho ba Haiti puso. Ho hlakile hore sena se ke ke sa sebetsa. Molaetsa oa rōna o eang ho ’muso oa Canada o tšoana le o eang ho batho ba phahameng sechabeng ba Haiti. Ho na le 'nete e ncha Haiti ho tloha ka February 7,' me ho ka ba molemo hore u ikamahanye le eona 'me u batle ho sebetsa le batho ba Haiti le boeta-pele ba bona bo khethiloeng, ho e-na le ho leka hape, ho senya tsoelo-pele ea naha. Haeba batho ba phahameng sechabeng le batšehetsi ba bona ba linaha tse ling ba tsoela pele ho sitisa demokrasi, phello e ka ba tlokotsi bakeng sa naha ka kakaretso.
Re ipiletsa ho ’muso oa Canada ho sebelisa tšusumetso ea oona ho hatella hore ho lokolloe makholo a batšoaruoa ba lipolotiki. Ha ho so be le ts'isinyeho ho sena ho tloha ka la 7 Hlakola, 'me sena ke ntho e nyarosang.
Ho bohlokoa hape hore likhetho tse tlang tsa molao e be tse lokolohileng le tse hlokang leeme.
RA: Leeto la hau la ho bua ho pholletsa le Canada le ea joang?
PE: Leeto lena le bile monate haholo. Hohle Canada, ke fumana thahasello e kholo le tšehetso bakeng sa litabatabelo tsa batho ba Haiti. Palo ea batho ba bang teng libokeng tsa ka e phahame, re kopane le litho tsa paramente metseng e mengata, 'me re fumana tlhokomelo ea mecha ea litaba.
Leeto lena le theha maqhama a macha a bonngoe a tlamehang ho hola le ho matlafatsa likhoeling tse tlang. 'moho le basebetsi-'moho le rona ba Canada Haiti Action Network le balekane ba eona ba lehae, re buisana ka merero e ikhethileng ea ho isa mosebetsi oa rona pele. Re lakatsa ho bona batho ba bangata ba eang Haiti ba tsoa Canada ho ea iponela se etsahalang. Mme re ts'epa ho bona maeto a mangata a ho bua a tla tlisa baetapele ba matsoalloa a Haiti Canada.
Nakong ea leeto lena, ke tsebisa morero oa bohlokoa bakeng sa SOS nakong e tlang, ho thakholoa ha ‘Jean Dominique Popular University.’ * morero oa khaso ea thuto seea-le-moeeng mabapi le litaba tsa bohlokoa sechabeng le lipolotiking. Karolo ea 50 lekholong ea baahi ba Haiti ha ba tsebe ho bala le ho ngola, kahoo maqhubu a moea le litheipi tsa lik’hasete tsa molumo e tla ba mokhoa oa hore re phatlalatse mananeo a thuto a morero ona. Re batla tšehetso ea lichelete bakeng sa morero ona ho metsoalle ea rona ho pota lefatše.
* Jean Dominique e ne e le moqolotsi oa litaba oa seea-le-moea ea tsebahalang le ea ratoang ka ho fetisisa Haiti, ea ileng a bolaoa ka 2001. Ha ho mohla batho ba mo bolaileng ba kileng ba tsejoa.
ZNetwork e tšehelitsoe ka lichelete feela ka seatla se bulehileng sa babali ba eona.
donate