Lefatše la cornucopia ea bophelo e bile teng ka lilemo tse limilione tse 550. Ha nako e ntse e ea, liketsahalo tse hlano tsa ho timela ka bongata li bakile litšitiso tse tebileng bophelong lefatšeng la rōna. Ea bohlano, e bakiloeng ke tšusumetso e matla ea meteorite haufi le lebōpo la Mexico la Yucatan, e fetotse boemo ba leholimo ba Lefatše, a ntša li-dinosaurs le ho fetola tsela ea ho iphetola ha lintho ka lintho tse phelang.
Kajeno tlhaho e na le tahlehelo e ntseng e eketseha hoo bo-rasaense ba bangata ba reng pheliso ea bongata ba botšelela e ntse e tsoela pele. Ho fapana le ho timela ka bongata nakong e fetileng, ketsahalo ena e tsamaisoa ke liketso tsa batho tse qhaqhang le tse senyang tikoloho ea tlhaho le ho fetola boemo ba leholimo ba Lefatše.
Patlisiso ea ka e tsepamisitse maikutlo hodima tikoloho le phetoho ya tlelaemete ho tloha sekaleng sa lebatowa ho ya ho lefatshe lohle. Thutong e ncha e nang le sehlooho se reng “Tumellano ea Lefatše ea Tlhaho,” e eteletsoeng pele ke setsebi sa paballo ea lintho tsa tlhaho le setsebi sa maano Eric Dinerstein, ’na le basebetsi-’moho le ’na ba 17 re ile ra rala ’mapa oa litsela bakeng sa ka nako e le ’ngoe ho qoba ho timela ha bongata ba botšelela le ho fokotsa phetoho ea maemo a leholimo.
Re rala tsela ea ho sireletsa hang-hang bonyane 30% ea sebaka sa Lefatše ho beha mariki tahlehelong e potlakileng ea mefuta-futa ea lihloliloeng, ebe re eketsa 20% e 'ngoe e nang le tikoloho e ka monyang khabone e ngata haholo sepakapakeng. Ho ea ka pono ea rona, tahlehelo ea mefuta-futa ea lihloliloeng le phetoho ea maemo a leholimo li tlameha ho rarolloa e le bothata bo le bong bo hokahaneng le litharollo tse hokahaneng.
Ha re etseng tumellano
Lenaneo la Rōna la Lefatše la Tlhaho le ipapisitse le 'mapa oa "libaka" tse ka bang sekete lefatšeng le leoatleng, tseo re li hlalositseng re ipapisitse le sehlopha sa lipatlisiso se ntseng se hola machabeng. E 'ngoe le e 'ngoe ea tsona e na le mofuta o ikhethileng oa mefuta le tikoloho, 'me e bapala karolo e thusang ho thibela phetoho ea maemo a leholimo.
Tikoloho ea tlhaho e tšoana le lichelete tse kopanetsoeng 'marakeng oa matsete o sa tsitsang. Li na le marang-rang a ipusang a lintho tse phelang tse sebelisanang. Ka mohlala, meru ea tropike e na le khaleidoscope ea mefuta ea lifate e kopantsoeng hammoho, e leng ho eketsang polokelo ea carbon ka lehong le mobung.
Meru e ka mamella likoluoa tsa tlhaho le ho qhoma ha mafu a kotsi hobane ke likarolo tse fapaneng tsa likarabo tsa likokoana-hloko, tse laoloang ke tsona le har'a mefuta e teng hammoho. Ho thata ho ba senya haeba ba siuoa ba le bang ho etsa ntho ea bona.
Likokoana-hloko tse entsoeng ke batho ha li nkele sebaka sa tsona tsa tlhaho. Mohlala, masimo a lifate ha se tikoloho ea meru - ke lijalo tsa lifate tse boloka k'habone e nyane haholo ho feta meru ea tlhaho, 'me e hloka tlhokomelo e eketsehileng. Limela le tsona ke litoropo tse matla ha li bapisoa le mefuta-futa ea mefuta-futa e fumanehang merung ea tlhaho.
Tšobotsi e 'ngoe ea bohlokoa ea lihloliloeng tsa tlhaho ke hore li hokahane ebile lia susumetsana. Nahana ka mepopotlo ea likorale, e leng setsi sa Global Deal for Nature hobane e boloka k'habone 'me e le libaka tse nang le mefuta-futa ea lihloliloeng. Empa ha se eona feela boleng ba tsona: Li boetse li sireletsa mabōpo ho sefefo se matla, ho tšehetsa lifate tsa mangrove tse ka hare ho naha le makhulo a lebōpong la leoatle ao e leng libaka tse kholo tsa polokelo ea carbon le mahae a mefuta e mengata ea liphoofolo. Haeba tikoloho e le 'ngoe e lahleha, kotsi ho tse ling e nyoloha haholo. Khokahano e bohlokoa.
Khopolo ea ho baballa likarolo tse khōlō tsa polanete e le ho boloka mefuta-futa ea lihloliloeng ha e ncha. Litsebi tse ngata tse hlahelletseng li lumetse khopolo ea ho behella ka thoko halofo ya bokahodimo ba Lefatshe ho sireletsa mefuta-futa ea lihloliloeng. The Global Deal for Nature e ntšetsa pele mohopolo ona haholo ka ho hlakisa lipalo, libaka le mefuta ea ts'ireletso e hlokahalang ho etsa hore boiteko bona bo tsamaee ka tsela e nepahetseng.
Ho aha Tumellanong ea Paris
Re hlophisitse boithuto ba rona ho sebetsa e le tataiso eo mebuso e ka e sebelisang ts'ebetsong ea moralo, joalo ka lipuisano tsa phetoho ea maemo a leholimo tse lebisitseng Tumellanong ea Paris ea 2015. Tumellano ea Paris, eo Linaha tse 197 li saenetse, e beha lipakane tsa lefats'e bakeng sa ho fokotsa ho tsoa ha likhase tse futhumatsang lefatše, e fana ka mohlala oa thuso ea lichelete ho linaha tse nang le chelete e tlaase 'me e tšehetsa boiteko ba lehae le ba tlase lefatšeng ka bophara.
Empa Tumellano ea Paris ha e sireletse mefuta e sa tšoaneng ea bophelo lefatšeng. Ntle le moralo oa molekane, re tla lahleheloa ke leruo la mefuta e nkileng limilione tsa lilemo ho fetoha le ho bokellana.
Ha e le hantle, 'na le basebetsi-'moho le 'na re lumela hore Tumellano ea Paris e ke ke ea finyelloa ntle le hore ka nako e le 'ngoe ho bolokoe mefuta-futa ea lihloliloeng. Ke ka lebaka lena: Tsela e utloahalang le e baballang chelete e ngata ea ho thibela ho tsoa ha likhase tse futhumatsang lefatše le ho tlosa likhase sepakapakeng ke ka. ho boloka khabone tikolohong ea tlhaho.
Meru, makhulo, makhulo, lifate tsa mangrove le mefuta e meng e seng mekae ea tikoloho e hula khabone e ngata moeeng ka acre e le 'ngoe ea naha. Ho sireletsa le ho holisa mefuta ea tsona ho kotsi haholo ebile ho theko e tlase haholo ho feta boenjiniere ba boemo ba leholimo ho fokotsa lebelo la ho futhumala. 'Me ha ho nako ea ho lahleheloa.
E tšoaneloa ke litšenyehelo
Ho ne ho tla nka eng ho kenya tšebetsong Global Deal for Nature? Tšireletso ea mobu le leoatle e bitsa chelete e ngata: Morero oa rōna o ne o tla hloka hore ho be le tekanyetso ea liranta tse limilione tse likete tse 100 ka selemo. Sena se ka utloahala se le ngata, empa ha ho bapisoa, lik'hamphani tsa Silicon Valley li fumane chelete hoo e ka bang $ 60 limilione tse likete ka 2017 ho tloha feela ho rekisa lisebelisoa. 'Me litšenyehelo tse abuoang li ka fihlelleha machabeng. Leha ho le joalo, kajeno sechaba sa rōna sa lefatše se sebelisa chelete e ka tlaase ho karolo ea leshome ea chelete eo ho pholosa mefuta-futa ea lintho tse phelang lefatšeng.
Lichaba li tla boela li hloke theknoloji e ncha ho lekola le ho beha leihlo tsoelo-pele le ho beha mehato ea ho pholosa mefuta-futa ea lihloliloeng tekong. Metsoako e meng e hlokahalang bakeng sa tsamaiso ea lefats'e ea ho lekola mefuta-futa ea lihloliloeng e se e kentsoe tšebetsong, joalo ka li-satellite tsa motheo tse hlalosang libaka tse akaretsang tsa meru le mafika. Tse ling li ntse li phahama le ho matha ka likala tsa libaka, joalo ka litsamaiso tsa ho latedisa fatshe ho lemoha liphoofolo le batho ba li tsomang, le mefuta-futa ea lintho tse phelang moeeng le theknoloji ea 'mapa oa carbon.
Empa likarolo tsa bohlokoa li ntse li haella lefatšeng ka bophara, ho kenyelletsa le theknoloji e ka hlahlobang maemo a tikoloho le mefuta e tsoang ho orbit ea Lefatše, lifofaneng tse fofang haholo le tšimong ho hlahisa tsebo ea nako ea nnete mabapi le phetoho ea maemo a bophelo polaneteng ea rona. Litaba tse monate ke hore mofuta ona oa theknoloji o teng, 'me e ka phahamisoa ka potlako ho theha lenaneo la pele la lefats'e la tlhahlobo ea tlhaho.
Theknoloji ke karolo e bonolo ea phephetso. Ho hlophisa tšebelisano ea batho ho finyella pakane e pharaletseng joalo ho thata haholoanyane. Empa re lumela hore boleng ba mefuta-futa ea lihloliloeng tsa Lefatše bo phahame haholo ho feta litšenyehelo le boiteko bo hlokahalang ho bo boloka.
Greg Asner, Motsamaisi, Setsi sa Phatlalatso ea Lefatše le Saense ea Paballo le Moprofesa, Arizona State University
ZNetwork e tšehelitsoe ka lichelete feela ka seatla se bulehileng sa babali ba eona.
donate