T
he
Likhetho tse akaretsang tsa Brithani tsa May 2005 li ile tsa hlahisa lipuisano tse ngata,
ka maikutlo a ho nyahama libakeng tse ling le nyakallo ho tse ling.
Ka lerata le leholo, baqolotsi ba litaba ba hirile batho ba bangata ba nang le tšubuhlellano e feteletseng
matlhaodi mabapi le “tlholo ya nalane” ka nako e le nngwe
ho qosa boradipolotiki ka ho eketsa tlhokeho ya bakgethi ka ho matha
[letšolo] le sa thabiseng ka ho fetisisa mohopolong o phelang.”
As
Timothy Garton Ash o fana ka lintlha ho
Guardian
, “ho ea ka litekanyetso
Likhethong tse ngata tse fetileng tsa Brithani, ho tloha ka 1945 ho ea ho 1997, liphapang
lipakeng tsa maano a mekha li nyane ka mokhoa o makatsang. Ba bang ba tla beha lekhetho
holimo hanyane, ba bang ba ts'episa ho li theola hanyane, empa ha ho motho ea fanang ka tlhahiso
ho fetola tsela eo moruo o tsamaisoang ka eona,” mohlomong ka tsela e itseng
ho ikarabella bakeng sa 'nete ea hore ka lekhetlo la pele ho tloha 1923 palo eo
ea batho ba ileng ba voutela mmuso e ne e fetwa ke bao
ya hanneng ho vouta, a fana ka maikutlo a kamano pakeng tsa kgetho e kgolo
hore bakhethi ba lekana le likhetho tse ngata. Tlaleho ea 2001 e hatisitsoeng ke
Hansard Society e senola hore ha ho tluoa likhethong tse akaretsang
ba bangata ba re ba bona “liphathi e le tse mpe
joaloka e mong le e mong’—e leng se bolelang hore ba ne ba se na letho le molemo
ho vouta hoo ho ileng ha etsa hore ba se ke ba khetha.” Sena se ea
tsela e itseng ea ho hanana le liqoso tsa hore palo ea batho ba khethang e fokotsehile
e bakoa ke ho hloka thahasello. Joalo ka
Guardian
ea tlaleha, “Empa
lipakeng tsa 1984 le 2000 lenane la bakhethoa le theohile ho tloha ho liperesente tse 83 ho isa ho liperesente tse 72,
palo ea batho ba boletseng hore ba ile ba hana lihlahisoa
ka mabaka a boitšoaro e nyolohile ho tloha ho karolo ea 4 lekholong ho ea ho karolo ea 31 lekholong. E boetse e bontša
hore le hoja karolo ea 44 lekholong ea batho e bile teng sebokeng sa lipolotiki
ka 1979, sena se ne se theohetse ho karolo ea 25 lekholong ka 2000. Ka nako eona eo
palo ea ba neng ba ile pontšong e eketsehile ho tloha ho 20
karolo ea 33 lekholong.”
sena se
selemo ho pota 61 lekholong ea bakhethoa ba ile ba khetha le 36 lekholong ea
ba ile ba voutela Labor. Liberal Democrats li fumane ntlha kapa tse peli
ka litšenyehelo tsa Conservatives, empa, ka kakaretso, mekhoa ea ho vouta
e ne e tšoana le likhetho tse akaretsang tsa 2001 le phetoho e nyane ea mokhethi
khetho e kanna ea beha li-Conservatives matleng habonolo,
hape e re bolella ho fokolang haholo ka naha le matshwenyeho a setjhaba.
As
ka tloaelo matšolo a likhetho bakeng sa mekha e meholo a ne a tsamaisoa
ke lik'hamphani tsa likamano tsa sechaba, tse seng li ntse li eketseha
likhoebo tsa UK ho tloha ka bo-1980. Likhamphani li fana ka chelete e ngata
ho etsa ditshoantsho ho thetsa bareki. Ke katleho e makatsang
leano, empa le itshetlehileng hodima letho haese thetso.
The
Indasteri ea PR e busoa ke libapali tse 'maloa tse kholo, tseo bongata ba tsona li
US kapa UK ka tšimoloho le beng ba eona. Ho tloha lilemong tsa bo-1980 tsa mmuso
liketso le maano li entse hore ho be le keketseho e kholo ea tšebeliso ea chelete ea PR
ke mebuso le mekhatlo boitekong ba bona ba ho susumetsa
leano la mmuso. Ntho ea bohlokoa ho sena ke kamano pakeng tsa
ho theola taolo ea khoebo le likamano tsa sechaba. Mohlahlobi oa litaba David
Miller o e hlalosa e le “monyako o potolohang oa matla, o tsamaeang lipakeng
lipolotiki tsa lehae, menahano le PR le ho qetella e le letona ka
tefiso ea karolo ea indasteri e sa laoleheng [eo ba] thusitseng ho
bopa.”
Likhetho
ho bonahala ba tseba sena haholo joalo ka bo-ralipolotiki, likhoebo tse kholo,
'me mecha ea litaba kaofela e fokotsehile ka matla a eona a ho susumetsa
sechaba ka kakaretso. Karolo ea ho fokotseha hona ha tšusumetso e bakoa ke ho
ho phahama ha ho se tšepane 'me ha hoa lokela ho makatsa hore ebe
babuelli ba bararo ba kholo ka ho fetisisa ba "spin" le bona ke ba bararo
lihlopha tse sa tšepahaleng hakaalo sechabeng. Ho latela phuputso ea MORI ea 2003,
baqolotsi ba litaba, bo-ralipolotiki le baeta-pele ba khoebo ba tlaase ka ho fetisisa
pheletso ea ts'epo ea sechaba, ka liperesente tse 18 feela tsa
batho ba reng ba tšepa baqolotsi ba litaba le bo-ralipolotiki ho bolela
nete. The
Financial Times
e tlalehile liphetho tsena, e tsepamisitse maikutlo
ka baeta-pele ba khoebo e nang le sehlooho se reng: “Baeta-pele ba likhoebo baa thabela
tsoseletso ka tšepo ea sechaba,” ba thehile sehlooho sa bona tabeng ena
hore baeta-pele ba khoebo ba nyolohile ho tloha ho karolo ea 25 lekholong ka 2002 ho ea ho karolo ea 28 lekholong
ka 2003. Ho latela lipalo-palo liperesente tse tharo ha li bohlokoa hakaalo
ho eketseha, ho isang Robert M. Worcester (molula-setulo oa MORI) ho phethela,
“Haeba
FT
e etsa sena ho etsa hore babali ba bona ba ikutloe ba thabile,
joale ha ho makatse hore ebe baqolotsi ba litaba ba lekanya botlaaseng ba likhetho bakeng sa
bonnete ba bona.”
If
re bapisa seo batho ba se khethang le seo bakhethoa ba se khethang
emela, re fumana hore hangata ba na le ho fokolang haholo ho tšoana. The
Indasteri ea PR e koetlisetsa ba khethiloeng ho hlahisa litšoaneleho tsa botho, ho hlahisa
mapetjo a ka hapang likhetho, 'me a suthise maikutlo ho tse bonahalang
litaba. “Likhabane” tsena li fetisoa ka litsela tse ngata.
Mohlala, re bona Tony Blair phatlalatsong ea bohlokoa ea likhetho tsa 1997:
o teng hae, o apere ka mokhoa o sa reroang, 'me o noa tee e tsoang ho eclectic
mefuta e mengata ea li-mugs; o bontša ho nyatsa-nyatsa ka lipolotiki le bo-ralipolotiki
mme o senola lerato la hae la bolo ea maoto. Ha ho le e 'ngoe ea lintho tsena e amanang le lipolotiki
bohlokoa, empa ba tiisa seriti sa rona sa tonakholo joalo ka
moetapele ya tshepehang.
In
kgetho ya 2005 thekeniki ya Conservatives ke ho sebedisa puo
seo se khona ho lula ka lehlakoreng la tlhompho. “Ba
u nahana seo re se nahanang?" e re ba Conservatives
slogan, ho phahamisa monyetla o ikhethang oa hore uena le bona
ba nahana lintho tse sa lokelang ho hlalosoa ka ho hlaka.
As
karolo ea litaba tsa bona tsa likhetho, the
Guardian
e re, “The
lethathamo la lintlha tse 10 tse holimo tse phatlalalitsoeng ke boralitaba ka… libeke tse 'ne
e bohlokoa joalo ka lihlooho tse setseng hoo e ka bang ka ho feletseng
peripheral. Lipalangoang, Europe, matlo le mosebetsi li ne li le har'a
tse tlalehang karolo e ka tlaase ho 1 lekholong ea litaba tsohle.”
In
1997 ba bane ho ba bahlano kapa ho feta ba ile ba bona tse latelang e le tsona tsa bohlokoa ka ho fetisisa
litaba tsa ho etsa qeto ea hore na o voutele mang:
-
Ho fana ka theko e tlase
mahae ho ba a hlokang -
Melao e thata
khoebong ea machaba ea libetsa -
Maano a thata
ho sireletsa tikoloho -
Melao ea ho
fokotsa lekhalo pakeng tsa barui le mafutsana UK le lefatšeng ka bophara -
Mehato e tiileng
ho fokotsa tšebeliso ea matla e le ho sebetsana le ho futhumala ha lefatše -
Melao e hlakileng
e thehang litokelo tsa baahi ka bomong
In
dipehelo tsa likhetho tsa morao-rao, ho ka ba thata ho lumela seo
maikutlo a baahi a fetohile haholo ho tsena
mathata pakeng tsa joale le ka nako eo. Joalo ka Tom Curtin, motsamaisi ea ka sehloohong oa
Green Issues Communications, ea hlalosa: “Ho thata haholo ho vouta
ha batho ba sa tsebe hore na ba khetha mang kapa eng. Ponaletso
le bonolo ba ka pelong ea demokrasi le haeba e rarahaneng le
tsamaiso e sa tsitsang e thibela batho ho khetha-hoo ke ntho e feteletseng
kotsi.” Tsamaisong e kang ena, ho ka ba le likhetho tse hlophisitsoeng
empa li tla ba le moelelo o fokolang haholo. Likhetho tsa 1997 tsa Borithane
Phuputso ea likarolo tse fapaneng e phatlalalitse hore karolo ea 58 lekholong ea Brithani
baahi ba ile ba lumela hore batho ka kakaretso “ha ba na lentsoe pusong
liketso” ’me karolo ea 45 lekholong e ile ea tsoela pele ho lumela hore “mokha
matleng ha ho na taba, lintho li tsoela pele ka ho tšoana.”
Neng
ho tluoa tabeng ea ho tšoenyeha ka khohlano e ntseng e tsoela pele Iraq le naha
tšireletseho, bongata bo boholo ba baahi bo boletse hore ha bo amohelehe
ea tonakholo ho sebetsana le boemo bona, empa ho bonahala
ho bontsha kameho e nyane ha ba vouta. Mosebetsi le
Bakhethi ba Conservative, ebang ba ne ba tseba kapa che, ba ne ba hlile ba le teng
ho vouta ho eketsa tšokelo ea bokhukhuni, e ka utloisisoang
ba le ditlamorao tse mpe. Ka Hlakola 2003, libeke tse hlano pele ho moo
ho qala tlhaselo, tlaleho ea lekunutu ea Komiti e Kopanetsoeng ea Bohlale
e boletse hore tšokelo leha e le efe ea likhukhuni e ka ’na ea eketseha ka ho hlasela
Iraq: 'Al Qaeda le lihlopha tse amanang le tsona li ile tsa tsoela pele ho emela
ho hang tšokelo e khōlō ka ho fetisisa lithahasellong tsa Bophirimela le tšokelo eo
e tla matlafatsoa ke ts'ebetso ea sesole khahlanong le Iraq…. Ho putlama leha e le hofe
ea puso ea Iraq e ka eketsa kotsi ea lik'hemik'hale le likokoana-hloko
mahlale a ntoa kapa mahlahana a fumana tsela ea ho kena matsohong a
likhukhuni, ho kopanyelletsa le al-Qaida,” e leng se re fang sesupo se itseng
mabapi le kamoo 'muso oa Blair o nkang tšokelo eo ka botebo kateng
ea bokhukhuni le ho ba fa katleho e itseng sepheong sa bona sa ho khelosa
baahi.
We
e ka hakanya feela hore na ho ne ho tla etsahala eng haeba mekha e meholo e ne e ka etsa joalo
ikemiseditse ho rarolla dingongoreho tsa batho ditabeng tseo ba
e nka e le ea bohlokoa haholo, empa seo re se tsebang ke hore haeba
mokhoa o ntse o tsoela pele mme litaba tsena ha li khutlisetsoe lipolotiking
morero, batho ba ka 'na ba tsoela pele ho tima lipolotiki tse tloaelehileng
le ho nka khato e nepahetseng ea ho nts'etsapele demokrasi e ka bang teng
mekhoa e meng ea likhetho.
James Quinney
ke motšehetsi oa nako e telele ebile e le mongoli / mofuputsi ea ikemetseng ea thehiloeng ho
UK. O ngolla khafetsa limakasine le lingoliloeng tse ngata tse sa tšoaneng
litabeng tsa sechaba.