"E tatau ona tatou faʻaagaga le aia tatau e pomu ai niggers." (Peritania Palemia David Lloyd George, 1932(1))
Ose Tala'aga Pu'upu'u o Aia Tatau a Tagata Saua ma Fa'asese
Fa'asolopito fa'asolopito o aia tatau a tagata e le o fa'amalamalamaina lelei i le tele o tusi a'oga po'o fa'asalalauga fa'asalalau. Latou te faamanatuina Columbus o se tagata suʻesuʻe, ma le le iloa o le mafuaʻaga o lana malaga o le vete, ma e tatau ona manatua o ia mo le fesoasoani i le amataina o le fefaʻatauaʻiga o pologa i Atelani ma le fasioti tagata o tagata o Haiti. E mata'utia faamaumauga o aia tatau a tagata Peretania. O nisi o seila ta'uta'ua a Peretania, e pei o Sir Francis Drake, o tagata faomea moni lava (matau le Sir - o le solitulafono e le afaina ai ou avanoa e maua ai se fa'aaloalo pe a fai au solitulafono e fai ma sui o le malo). O le tagata suʻesuʻe o Henry Stanley (e lauiloa i le laina "Dr. Livingstone, ou te manatu?") na fesoasoani i le tupu o Leopold II o Peleseuma i le puleaina o tagata o Congo, ina ia mafai ona ia gaoia a latou paʻu. O le Tupu Leopold e sili ona taʻutaʻua mo le tipiina o lima o le faitau aofaʻi o tagata. O se tasi o matafaioi autu a Stanley o le tauanau lea o matai o le atunuu e sainia feagaiga latou te le malamalama i ai.(2) Sa sili atu (ma o loo tumau pea) pisinisi nai lo aia tatau a tagata.
Na faasolosolo malie lava ona faaleleia atili le auala e feutagaʻi ai malo mai le tele o atunuu ma o latou tagatānuu. I le tele o atunuu ua soloia le pologa. E tatau ona tutusa aia tatau a tamaitai ma tagata laiti, ma e iai a tatou maliliega i le faiga o pagota. I tausaga taʻitasi, na aveesea ai e ni atunuu se faasalaga oti.(3) Na iloa e le toʻatele o i matou e lē o toe taliaina a matou faiga masani i nisi vaega o tagata.
I le 1947 na faia ai e Malo Aufaatasi le Tautinoga Lautele i Aia Tatau a Tagata.(4) O se lisi umi tele lea o aia tatau e tatau i tagata uma. O le aia tatau i le ola atonu e sili ona taua, ae faʻapea foʻi le saʻolotoga mai le nofo pologa ma le sauaina. Ae ui i lea, o le Tautinoga sa sese mai le amataga ona o malo sili ona malolosi e lima i lena taimi (US, Peretania, Rusia, Saina ma Farani) na solia ai aia tatau a latou tagatanuu po o latou kolone i taimi masani, e ui lava o le tautinoga na faia. .(5) Na iloa e le au fai feutaga'iga a Peretania o pulega i nisi o kolone o Peretania na faia le fasioti tagata, sauaina ma le toso teine. O pulega i isi kolone o Peretania e masani ona taofia tagata, taofia le saolotoga o feoaiga ma pulea le faia o fonotaga. O le mea lea na pulea ai malo o Peretania i ni auala e feteenai ma le tautinoga.(6)
Po o le ā lava le agaʻigaʻi i luma na matou faia na motusia faafuaseʻi ina ua mavae osofaʻiga a tagata faatupu faalavelave i Niu Ioka iā Setema 11.th, 2001. Ua matua’i tele lo tatou solomuli i tua mo le 20 tausaga talu ai.(7) O le faatupulaia pea o tulaga faatonuina o aia tatau a tagata soifua ma saolotoga faaletagata ua faataatia ese a o tatou felelei atu tagata i fafo mo sauaga, ma faaumatia le tele o atunuu i Sasa’e Tutotonu.
Ole Fasioti Tagata Tele e le o se Solitulafono pe a e taʻua o taua - ma o oe o Peretania poʻo Amerika
"O le faʻaaogaina e le autau a Amerika o lona malosi tele o le afi e matua le taofiofia ma o galuega uma a le militeri a Amerika o le mea moni lava o le faʻasalaga tuʻufaʻatasia o itumalo atoa, taulaga ma taulaga." (Patrick Cockburn, 2005(8))
O se vaega taua o faiga fa'asalalau i Peretania ma Amerika, o lo'o fa'atonuina i tatou i le tele o tausaga e iloilo ai fa'amaumauga o aia tatau a se atunu'u e fa'atatau i le faiga o ona lava tagata. Ae ui i lea, e sili atu le saʻo o le aofia ai foi o soliga o aia tatau a tagata na faia e a tatou malo ma a latou autau i isi atunuu. Pe a tatou faia lenei mea, e manino lava o le tele o faiga sauā o aia tatau a tagata soifua e faia e le US ma le malo o Peretania pe a latou o i taua, pe a latou sapalai auupega pe fesoasoani i le fasioti tagata pule. O le faʻataʻitaʻiga o taua tatou te vaʻaia i le US ma le aufaasālalau a Peretania e itiiti se sootaga i le mea moni e tupu pe a osofaʻia e le US ma Peretania se isi atunuu. Ua faaali mai e le aufaasālalau ia i matou ata vitio o pomu saʻo ua taia a latou sini. O le mea e seasea ona latou faʻaalia o le fasia tele ma le faʻaleagaina o tagata soifua, ma le faʻaumatiaina o aai atoa e faʻaaoga ai auupega sili ona leaga o loʻo avanoa.
Ua fa'atonuina fo'i i tatou e mafaufau i aia tatau a tagata e pei ona ta'ua o aia tatau fa'apolokiki, e pei o le aia tatau e palota ai, le sa'olotoga e tautala ai (o lona uiga o le aia tatau e faitioina ai lou malo), ma le aia tatau i le fa'asalalau saoloto. O nei aia tatau e solia i taimi uma i le tele o atunuu. Ae ui i lea, o loʻo i ai ni aia tatau e sili atu ona taua i totonu o le tautinoga 1948, e pei o le aia tatau i le ola. I se isi faaupuga, o le aia tatau e aua le fanaina e se autau osofaʻi. O aia tatau ia e sili atu ona taua e solia e le US ma le malo o Peretania pe a latou osofaia isi atunuu.
Afai tatou te suʻesuʻeina gaoioiga a fitafita US i taimi o taua, tatou te iloa ai latou te faia le fasioti tagata i taimi uma. O se fa'ata'ita'iga lelei o le 'Alatele o le Oti'. I le 1991, na faatoʻā osofaʻia e le ʻautau a Iraqi Kuwait, ae na latou ioe i se taofiga ma ave i tua a latou ʻautau. Na taʻua e le Failautusi a le US White House Press, Marlin Fitzwater, "O le Iunaite Setete ... o le a le osofaia le solomuli o malosiaga a Iraqi."(9) E lua afe taavale a Iraqi na toe foi mai i luga o auala tetele i le va o Kuwait ma Iraq. O va'alele a Amerika na fa'aleagaina ta'avale i luma ma tua o le koluma, o lea na le mafai ai e ta'avale i totonu o le va ona gaoioi. Ona latou faʻaumatia lea ma le faʻaogaina mea uma, fasiotia le faitau afe o tagata, e le faʻailoga tagata i le va o tagata lautele ma le militeli. O tagata i luga o le eleele sa leai se puipuiga. Na faamatalaina e pailate lenei mea o se 'Turkey Shoot'.(10) Ua lipotia mai e le au molimau o fitafita Amerika o lo o tanumia vave tino e nana a o lei taunuu atu le au tusitala.
I le 1991 foʻi, ina ua osofaʻia e le militeri a Amerika Iraki, na faʻapipiʻiina i latou i pulufana faʻaofuofu, ma faʻapipiʻi lau bulldozer i luma o nisi tane. O nei mea sa fa'aaogaina e tulei ai le oneone i totonu o alavai o Iraqi. O fitafita Iraqi, o le toʻatele oi latou na faʻauʻuina, na tanumia ola i totonu o latou lua, e aofia ai le toʻatele o loʻo taumafai e toe foʻi. O le au fa'atonu sa le lelei ona fa'aauupegaina ma e leai ni aupega na aoga e fa'asaga i le ofutau a Amerika. O isi sa na ona susunuina ola e ala i le faapa'uina o pomu napalm i luga o alavai. O le aufaigaluega a le US Commander, General Schwarzkopf, na fuafuaina faalilolilo e 50-70,000 Iraqis na maliliu i le tusa ma le 70 maila o lua.(11) O nei fasiotiga tagata na toetoe lava a le lipotia e le aufaasālalau masani.
E manaia le faatusatusaina o lipoti a le aufaasālalau o le fasiga na faia e fitafita a Amerika ma isi faiga sauā na faia i se isi nofoaga. O le taʻitaʻi Serbian, Slobodan Milosevic, na molia i le fasioti tagata i Srebrenica i le 1995, lea na maliliu ai tagata 8,000. O le aufaasālalau na faia o ia e avea ma sauʻai. I se faʻatusatusaga, ina ua fasia e le au a Amerika le toʻatele o tagata i le taulaga o Iraqi o Fallujah i le 2004, o le au faʻasalalauga i Sisifo na toetoe a leai ni faitioga. Na vavae ese Fallujah ina ia leai se tasi o alii e mafai ona alu ese, ona pomuina lea mai le ea. Na faatusaina e se tasi tagata vaai ia Fallujah ia Dresden, le aai Siamani lea na faaleagaina e ala i pomu afi i le taimi o le Taua Lona Lua a le Lalolagi.(12) E tusa ai ma molimau vaaitino, o le faaaogaina o auupega afi e le mafai ona tapeina i vai na liusuavai ai nisi o tagata na aafia.
Tasi Seti o Tulafono mo Isi Tagata Uma – Leai ni Tulafono mo Le Malosi
Mai le 1945-1949 na faamasinoina ai taitai Siamani mai le Taua Lona Lua a le Lalolagi mo a latou solitulafono i le Nuremberg Trials. E tolu seti o solitulafono na maua ai i laua. Solitulafono faasaga i le filemu, o lona uiga o le alu i taua i le tulaga muamua; solitulafono faasaga i tagata soifua, e pei o le fasioti tagata; ma soli tulafono o taua (silasila i lalo). O lenei faiga atoa o se pepelo, ona sa masani ona faia e le US ma Peretania vaega uma e tolu o solitulafono a o lei amataina faamasinoga, ma sa latou faia uma seti o solitulafono e tolu i le tele o taimi talu mai lena taimi.(13)
O le faaiuga i le faaiuga o faamasinoga e faapea o le osofaia o se isi atunuu o se tasi lea o solitulafono sili ona leaga e mafai e soo se vaega o tagata ona faia, aua e aofia ai amioga sauā uma e mulimuli mai. Ae ui i lea, o le tele o gaioiga faamiliteli na faia e le US talu mai le 1945 ma lisiina i pou muamua o solitulafono o lenei ituaiga. Afai tatou te faʻamasinoina solitulafono a Amerika e tusa ai ma tulaga o Nuremberg, o Peresitene uma o Amerika talu mai le Taua Lona Lua a le Lalolagi semanu e nofosala i solitulafono ogaoga. aia tatau i totonu o le fitusefulu tausaga talu ai, o le manatu o le taofiofia o nei malo e seasea talanoaina e le au faipule poʻo le aufaasālalau masani. I le faatinoga ua ia i tatou le 'faamasinoga a le manumalo', lea e mafai ai ona molia i latou e faiaina mo solitulafono tau taua, ae o le itu manumalo e leai. O lea ua malosi tele le US ma e le o molia mo se tasi o ana solitulafono. E leai foi Peretania.
E tatau i tagata fa'akomepiuta ona ofuina condom
I le gasologa o tausaga, na faia ai e le au atamamai faʻaletulafono 'tulafono o taua', lea e manatu le toʻatele o tagata o tulafono e faʻaaoga pe a uma le taua. O nei mea e talanoaina i taimi uma e le aufaasālalau pe a solia e isi atunuu, ae o le tele o le le amanaiaina e le au fai filifiliga i le US ma Peretania. I le lalolagi moni, a amata loa le taua, e leai ni tulafono. E i ai se faaupuga, 'i le taimi o taua, e filemu le tulafono' ma sa fai mai muamua le Palemia Peretania o Winston Churchill "I le tauiviga mo le ola ma le oti i le iuga e leai se tulafono".(15) O le sa avea muamua ma sui US i le UN, John Bolton, ua faamanino mai e le aoga le Tulafono Faava-o-malo i le US.(16) O faʻamatalaga faʻasolopito o loʻo faʻaalia manino ai i soʻo se taua, e le amanaʻia e itu e lua tulafono pe a latou filifilia. O talanoaga e uiga i tulafono, pe a uma ona amata se taua, e tutusa ma le felafolafoaiga pe o se tagata toso teine saua na ofuina se condom.(17) O le alu i le taua i le tulaga muamua o le solitulafono moni. O le taimi lava e amata ai le taua, o le felafolafoaiga o tulafono i totonu o lena taua o se auala faʻasalalau e fesuiaʻi ai le tiute mo le sese i luga o fitafita taʻitoʻatasi, nai lo le au faipule na faia le taua.
O tala o taua a Iraq ma Afghanistan na tatalaina e Wikileaks o loʻo faʻaalia manino ai o le taimi lava e amata ai le taua, e faia e fitafita le faʻaleagaina o aia tatau a tagata i aso taʻitasi. Latou te fasioti tagata, sauaina ma faamanualia tagata lautele, ona ufiufi lea o na solitulafono.(18) O taua o le oti, faatafunaga, mutilation, sauaga ma le toso teine i se fua tele. Pe a palota a tatou faipule mo taua, o loʻo latou palota mo le fasia o tagata soifua.
O Aia Tatau a Tagata ua Na'o Fesootaiga Lautele
Fa'apolokiki ma fa'asalalauga fa'asalalau fa'aalia le lalolagi i se auala faigofie, lea ua fa'amatalaina o le '3 V's vaevaega o tagata soifua - tagata leaga, tagata afaina ma fa'aolaina manumalo', lea e fa'aalia ai i taimi uma le US o le fa'aola manumalo.(19) O le fa'amaoniga. e fa'aalia ai ua na'o fa'asalalauga. Ua uma ona tatou vaʻai i faʻasalalauga muamua o le US ua latalata i le fasioti tagata i Korea, Vietnam ma Iraq; ua fasiotia le toatele o tagata i Afghanistan, Libya ma le tele o isi atunuu; ua lagolagoina ta'ita'i o lo'o faia le fasioti tagata i Initonesia; ma ua lagolagoina foi pulega i totonu o Aferika tutotonu na tauina taua lea e sili atu i le 4 miliona tagata ua maliliu. Ua le amanaiaina e le malo o Amerika ma Peretania aia tatau a tagata i soo se taimi e fetaui ma i latou. Latou te le'i manatu mamafa i aiā tatau a tagata. Pe a latou faitioina faamaumauga o aia tatau a isi malo, e le ona o se popolega moni mo aia tatau a tagata.
Manatu autu
O Amerika ma Peretania e sili ona leaga le fa'aleagaina o aia tatau a tagata i le lalolagi.
E leai se uiga o tulafono fa'ava-o-malo pe a le fa'atatau i tagata solitulafono tetele.
'Upega tafaʻilagi aoga
Wikileaks tala o taua a Iraq https://wikileaks.org/irq/
Wikileaks Afghan War Diary https://wikileaks.org/afg/
Faʻamatalaga Faitauina
Kirsten Sellars – Le tula’i mai ma le tula’i mai o Aia Tatau a Tagata
Jean Bricmont – Malo Aualofa
mau faasino
1) David Lloyd George, na taʻua i le Mark Curtis, Le Faasesega Tele, 1998, itulau.135.
2) O Francis Drake o loʻo talanoaina i le Krzysztof Wilczynski, 'The Gentleman Pirate', i le www.piratesinfo.com/biography/biography.php?article_id=32
O Henry Stanley o loʻo talanoaina i le Adam Hochschild, Le Agaga o le Tupu o Leopold, 2012
Christopher Columbus o loʻo talanoaina i Dylan Matthews, '9 Reasons Christopher Columbus o se fasioti tagata, pule sauā ma le taufaaleaga', Vox, 12 Oketopa 2015, i
https://www.vox.com/2014/10/13/6957875/christopher-columbus-murderer-tyrant-scoundrel
3) Amnesty International, 'Fa'amatalaga ma Fa'amaumauga o Fa'asalaga Oti', Aperila 2019, ile https://www.amnesty.org/en/latest/news/2019/04/death-penalty-facts-and-figures-2018/
4) Tautinoga Lautele o Aia Tatau a Tagata, i
https://www.un.org/en/universal-declaration-human-rights/
5) Kirsten Sellars, Le tula'i mai ma le tula'i mai o Aia Tatau a Tagata, 2002, itulau.7
6) Kirsten Sellars, Le tula'i mai ma le tula'i mai o Aia Tatau a Tagata, 2002, itulau.95
7) https://www.hrw.org/world-report/2019/country-chapters/united-states
8) Patrick Cockburn, 'E tatau ona tatou aloese mai le mailei a tagata faatupu faalavelave', The Independent, Iulai 11, 2005, i
9) Michael K. Duffy, Kerisiano Faatupu Filemu: Le lumanaʻi o taua tonu, filemu, ma teteega lē saua, 1995, itulau.65
10) Joyce Chediac, 'O le Fasiotiga o le Aveina o fitafita i luga o le Alatele o le Oti', i Ramsey Clark et al, Soligatulafono o Taua: O se Lipoti i Soligatulafono a le Iunaite Setete faasaga ia Iraq, 1992, i http://www.thirdworldtraveler.com/International_War_Crimes/Massacre_JChediac_WC.html
Tagai foi Geoff Simons, Le sasaina o Iraq: Faʻasalaga, Tulafono ma Faʻamasinoga Faʻalenatura, 1996
Sa i ai moni lava le tele o fasiotiga tagata na faia e le militeri a Amerika i luga o auala eseese. O le tele o tala fou masani na taumafai e faʻaitiitia le ogaoga o nei mea na tutupu, ae o loʻo i ai nisi o molimau vaʻaia:
O le tusitala o Robert Fisk na vave taunuu ma fai mai na ia vaaia tino i soo se mea
https://en.wikipedia.org/wiki/Highway_of_Death
Fai mai le tusitala o Peter Turnley, na ia vaaia fitafita Amerika o tanumia le tele o tino i tuugamau tetele ae lei taunuu atu isi tusitala.
Peter Turnley, 'The unseen gulf war', Tes 2002, i
http://digitaljournalist.org/issue0212/pt_intro.html
tagai foi Seymour Hersh, 'Overwhelming Force: O le a le mea na tupu i aso mulimuli o le taua i le vanu?', The New Yorker, 22 May 2000, pp.49-82, at
https://cryptome.org/mccaffrey-sh.htm
11) Maggie O'Kane, 'E Faapefea Ona Fai Pepelo ma Manumalo i Taua', Muslim and Arab Perspectives 2:11-12, 1995, pp.31-43, i.
www.missionislam.com/nwo/gulfwar.htm
Tagai foi, Noam Chomsky, Malosiaga Malosiaga: The Indispensable Chomsky, 2003, vaefaamatalaga i
http://www.understandingpower.com/
12) Rory McCarthy ma Peter Beaumont, 'Civilian cost of Battle for Fallujah Emerges', 14 Nov 2004, i
https://www.theguardian.com/world/2004/nov/14/iraq.iraq3
Mo nisi faʻamatalaga i Fallujah, tagai foi Dahr Jamail, 'What I Saw In Fallujah', 5 Nov 2007, The New Statesman, at
http://www.dahrjamail.net/2007/11/05/what-i-saw-in-fallujah/
David Cromwell ma David Edwards, 'Some Matter More – When 47 Victims Are Worth 43 Words', Medialens, 22 Iulai, 2008, i
https://www.medialens.org/2008/some-matter-more-when-47-victims-are-worth-43-words/
13) Kirsten Sellars, Le tula'i mai ma le tula'i mai o Aia Tatau a Tagata, 2002, itulau.34
14) Noam Chomsky, 'Afai na faʻaaogaina tulafono a Nuremberg ...', 1990, i
https://chomsky.info/1990____-2/
15) Kirsten Sellars, Le tula'i mai ma le tula'i mai o Aia Tatau a Tagata, 2002, itulau.36
16) Fred Kaplan, 'Auina atu Bolton Wandering: Aisea e tatau ai i le Senate ona teena le Sui Usufono a Bush', Slate, 5 Aperila 2005, i
17) Jean Bricmont, Malo Aualofa, 2005, itulau.147
18) Wikileaks, 'Iraq war logs', i le https://wikileaks.org/irq/
Wikileaks, 'Afghan war diary', i https://wikileaks.org/afg/
19) Diana Johnstone, 'Aisea e inoino ai Farani ia Chomsky', Counterpunch, Iuni 12, 2010
https://www.counterpunch.org/2010/06/14/why-the-french-hate-chomsky/
Avetaavale Tootoo ose a'oa'oga faavaitaimi o lo'o fiafia tele i le fa'ate'aina o fa'asalalauga fa'aonaponei a Amerika ma Peretania. O le lona iva lea i se faasologa ua faaulutala Elephants In The Room, lea e taumafai e saunia se taiala amata e malamalama ai i le mea moni o loʻo tupu e uiga i taua, faiga faatupu faalavelave, tamaoaiga ma le mativa, e aunoa ma le faʻavalevalea i le aufaasālalau autu.
O lenei tusiga na muamua lafoina i le medium.com/elephantsintheroom
O le ZNetwork o loʻo faʻatupeina naʻo le agalelei o ana tagata faitau.
lafo