Na maua le fa’atalatalanoaga a le ali’i o Peter M Baki a’o auai atu i le UNESCO EFA (Education for all) Forum for the Pacific, sa faia i le taulaga o Nadi i Fiti. Sa faia le faatalanoaga i le aso 21 Oketopa 2004.
O le malo o Initonesia ma le militeri na tuuaia mo le tele o tausaga i le matuia o le soliga o aia tatau a tagata i Papua i Sisifo (sa taʻua muamua o West Irian). O tuuaiga e afua mai i le toso teine, sauaina, ave faamalosi, faasalaga faaopoopo a le faamasinoga, fasioti tagata, liliu faamalosi i Islama, faatafunaga o nuu atoa ma le toe nofoia faamalosi o nuu uma.
E pei o le tulaga o Timor i Sasae, o le toatele o tagata Initonesia sa tumau pea le le malamalama, le iloa ma le le fiafia i le mataupu. Na musu le aufaasālalau e faia soʻo se suʻesuʻega loloto ma lipoti i na mea na tutupu.
O le fa’atalatalanoaga ma Peter M Baki o lo’o ofoina mai ai se vaaiga taua mai le isi itu – mai Papua Niu Kini, o lo’o matua’i lagona ai le tiga o i latou na a’afia mai le isi itu o le tuaoi.
Q: Peter M Baki, e masani ona e talanoa e uiga i le toso teine, sauaina ma le sauaina o tamaiti Papua e le au Initonesia…
A: Ioe, ma ou te matua faʻanoanoa ona e tatau ona ou tautala e uiga i ai. E te iloa o lenei foi maʻaleʻale mataupu ma e tatau ona ou faʻaeteete pe a tautala i ai. Ma'ale'ale i faiga fa'apolokiki ae fa'apea fo'i tatou te manana'o e puipui teine; e le mafai ona tatou faailoa atu lo latou faasinomaga.
O nisi teine e fai lava si matala e uiga i le mea na tupu ia i latou. I se tasi taimi, na iloa ai e a matou tagata asiasi e toʻa 5 teine na tuua le aʻoga i le tuaoi lea e masani ona latou aʻoga. Na latou toe foʻi mulimuli ane, ua maʻitō uma i latou, ma faailoga o sauāga i o latou tino.
Na taʻu soo atu i a matou tagata asiasi o loo galulue ma tamaiti: E ō mai e lē aunoa fitafita a Initonesia i nuu maotua. A latou vaai atu i teine latou te fiafia i ai, latou te taofia i latou. Ua tutuli ese aiga ae taofia teine e fitafita, seia oo ina latou faiaiga faamalosi ma i latou. Ona fai atu lea o teine e filemu, a leai o le a faaumatia e le autau le nuu atoa na o mai ai. O le faigofie lena: afai e taumafai teineiti e fai ni moliaga ma faailoa mai ni fitafita na toso faamalosi i latou, o le a fasiotia aiga ma e mafai ona faatamaʻia le nuu atoa.
5 teine na ou taʻua muamua o loʻo i totonu o PNG i le taimi nei ma matou natia lo latou nofoaga, ina ia aua neʻi lamatia o latou aiga.
F: A e talanoa e uiga i teineiti e talanoa i au tagata asiasi, e te mafaufau ia i latou e feoaʻi i au aʻoga i le isi itu o le tuaoi?
A: E sa'o lava. I le taimi muamua, o tagata Papua sa masani ona feoai solo i le va o itu e lua o le tuaoi, e ui lava talu ai nei sa faʻatapulaʻaina le feʻaveaʻi. E leai se auala tele i le tuaoi. E lua malo sa talanoa e uiga i le fausiaina o auala mo le tele o tausaga. Ae o'o mai i le taimi nei, o lo'o i ai na'o ni ala palapala, e mafai ai e tagata ona toe fo'i i tua.
E lua tolauapiga a tagata sulufaʻi e lata ane i le tuaoi; o le tasi o i latou e igoa ia Awian. E toatele tamaiti iina, oe na o mai i le isi itu. E masani ona ou auina atu ofisa mai le Matagaluega o Aoga iina; e vaai po o le a le mea e mafai ona fai. Matou te faʻamalosia tamaiti e o e aʻoga i Monfort School iina.
F: Aisea e o mai ai tamaiti i ou tafatafa? E iai a'oga i Papua i Sisifo, a ea?
A: E iai a latou aʻoga, ioe. Ae o tagata e mananao e tumau i lo matou itu - i PNG. O Initonesia na fai sina alualu i luma e aunoa ma se masalosalo. Sa latou fausia se auala i Jayapura, sa latou fausia ni a’oga. E le o le mea lena; o le amio a le autau e inosia.
F: E toafia tagata sulufai e nonofo ai?
A: E silia ma le tasi le afe. Ae o le numera e fesuisuiai.
Q: E toafia tagata na sosola mai West Irian i PNG i le tele o tausaga talu ai?
A: E sili atu i le 10 afe. Atonu e sili atu; ae e matua faigata lava ona ta'u atu. E foliga tutusa tagata i itu uma e lua o le tuaoi. O nisi ua na ona omai ma nonofo ma ua le iloa ai e tagata o le atunuu.
F: Na e ta'ua fitafita Initonesia e toso teine ma fa'amata'u e fa'aumatia nu'u pe a latou talanoa i ai pe fai ni moliaga. Pe na tupu moni ea?
A: I tafatafa o le tuaoi matou te iloa mautinoa e uiga i le tasi nuʻu na faʻaumatia atoa. E 20 tagata na maliliu ona faaumatia ai lea o le nuu atoa. Na faia e tamaiti ni molimau mata'utia. Sa leai se mea latou te toe foi i ai - na iu lava ina matou tuuina i latou i le aoga nofotumau i PNG.
F: O le a le tele o le faʻafitauli? E toafia teine na toso teine i nuu tuaoi e fitafita Initonesia, e tusa ai ma lou silafia?
A: E to'atele a matou fanau laiti o lo'o fai mai ia i matou: 'E le'o toe sau lo matou tuafafine i le aoga, aua na ave'esea o ia e fitafita.' E matua fa'anoanoa ma mata'utia le fa'alogo i nei upu. E masani ona ave foi o latou tina. O nisi taimi e o mai ai tamaiti ma faapea mai: “E le o toe i ai lo’u tina ma lo’u tuafafine i le fale, o le po anapo na latou ave uma ai i laua. Ma sa matua sasaina lava lo matou tama.†Pe a latou toso ese ava ma afafine, e masani ona taumafai tagata e puipuia i latou.
Na taʻu mai e se tasi tama ia i matou na fasiotia lona tama ma lona tuagane, ona o le taumafai o fitafita Initonesia e aveese le tina o le tama ma le uo teine a lona uso matua. Na filifili uma nei alii e tau, ma taumafai e laveai a la tamaitai pele. Na fasiotia uma i laua. Sa matou siakiina le lipoti.
F: O le a le laiti o teine o lo'o 'ave'esea'?
T: O lo'o matou su'esu'eina le tele o mataupu o tamaiti aoga tulagalua. O le tele o tagata afaina e i le va o le 11 ma le 15 tausaga le matutua.
F: Pe sauaina foi teine, e pei ona sa i ai i Timor i Sasae?
A: Ioe. E i ai mu, manu'a ma manu'a i totonu oo latou fusiua, i luga o latou fatafata, i soo se mea; e sili ona aua le fai atu.
F: O le a le fefefe o fafine Papuan i Sisifo o fitafita Initonesia?
A: Tele, fefe tele. Ua fa'afefeteina. Afai e minoi le vao po o lau lau, e amata ona taufetuli tamaiti mo lo latou ola. Ua fefefe foi fafine matutua; e oo lava i tane. O tamaiti i lena vaega e matua vevesi lava - ua latou atia'e le tele o faaletonu o le mafaufau mai mea na latou molimauina po o mea na latou oo i ai. E masani lava e le mafai ona latou taliina ni fesili faigofie.
O le to'atele oi latou na o'o i fa'alavelave fa'ale-mafaufau po'o sauaga fa'aletino. A amata ona fai mai e aʻu tagata asiasi ni fesili, e toʻatele tamaiti ua amata ona tete. Ona faapea mai lea o matou faiaoga ma tagata asiasi: “Aua e te popole; matou te fia iloa le mea na tupu ia te oe. Matou te fia iloa mea na e oo i ai, aisea e le mafai ai ona e tusitusi lelei…â€
Pe a fesili atu o matou faiaoga i le tamaitiiti: “O le a le mea na tupu i lou tuafafine? Aisea na le sau ai o ia i le aoga?†E tetete tamaiti ma e tele lava ina na ona fetagisi ma fetagisi... E le tali mai; e le mafai ona latou tali mai. O tali e mata'utia tele e sau mai le gutu o le tamaitiiti.
O le mea lena pe a tatou o faatasi i le tuaoi; e le tatau ona e fesili vave ia i latou. Talanoa ia i latou, taaalo ma i latou; faauo muamua ia i latou. E tatau ona latou faatuatuaina oe, aemaise lava i latou na solia. E umi se taimi ae latou te le'i tatalaina, a'o le'i ta'u atu ia te oe a latou tala, a'o le'i fa'aalia ni manu'a i o latou tino.
F: Atonu o oe o se tasi o faiaoga iloga i le Pasefika i Saute. O le a le mea e oo mai i lou mafaufau – Peter M Baki – pe a e feagai ma lenei mea moni?
A: Ou te manatu: Ou te manaʻo e taofia mai le tupu. O nisi taimi ou te lagona le ita tele; Ou te fia ee atu i na fitafita Initonesia e fasioti ma toso teine: “Afai e faia e se tasi lenei mea i lau tama i Initonesia, o le a sou lagona?’ Ae na ou toe pulea ma faapea ifo ia te au lava: Afai latou te fasiotia se toalua mai fafo. o le fanau e toasefulu, ou te manao lava e fesoasoani ia i latou e toavalu o loo ola.
F: Ou te iloa e faigata ona fa'atatauina, ae i lau fa'atonuga sili, o le a le pasene o teine i totonu o le tuaoi e fa'amalosi e le 'autau a Initonesia?
A: E matua faigata lava ona fuafua, ae ou te fai atu e tusa ma le 10 pasene.
Q: I le tulaga o le faitau aofaʻi, o PNG o se atunuʻu laʻititi. O lona tuaoi - Initonesia - e umi lona talaʻaga o sauaga, pulega faamiliteli ma le sauā tele i lona lava faitau aofaʻi ma i latou oe, afai e tuʻuina atu i ai filifiliga saoloto, e mautinoa lava le filifilia o le tutoʻatasi. Initonesia e 40 taimi sili atu tagata nai lo PNG. E te vaai i ai o se tulaga matautia? E te fefe i ai?
A: Afai ou te faanaunau, ou te fai atu ioe, ou te fefe i Initonesia.
Ae ou te faamoemoe e oo lava i Initonesia o le a latou iloa o se sui o le lalolagi lautele; e le mafai ona ola i le malosi o le fana.
O le lalolagi ua amata nei ona sili atu le tuʻufaʻatasia ma e tatau ona sili atu ona tali atu atunuu taʻitasi. Ae e le o taimi uma: ina ua ou matua fefe lava Initonesia i le faaiuga o le 60 ma le 1970.
O le taimi nei e na o le pau lava le auala e foia ai faʻafitauli o le faʻavaeina o talanoaga lelei. O loo ou galue foi i ai; o nisi o Initonesia na avea ma au uo lelei.
F: E iai se fa'ailoga lanu i le mea o lo'o tupu? Na lipotia mai e le faia e le militeri Initonesia tagata i totonu o Papua i Sisifo o ni tagata tutusa.
A: O fitafita ia e sau mai Papua lava ia e tutusa lava le faiga o latou tagata. E mai le ituaiga e tasi. Ae mai le mea tatou te iloa, o tagata mai Java e masani ona latou faia ni uiga faʻailoga lanu - latou te manatu e maualuga atu i latou nai lo tagata.
F: O le a le pasene o tagata mai le itulagi tuaoi e manaʻo e tutoʻatasi mai Initonesia?
A: Ole tele o latou. E tilotilo tagata i East Timor ma latou lagona atonu o loʻo i ai se faʻamoemoe. Latou te manatu atonu e iai se palota, pe a uma, i West Papua.
Ou te faigaluega ma nisi o tagata mai Papua i Sisifo ma latou te mananaʻo uma i le tutoʻatasi. Toeitiiti lava o tagata uma iina o loʻo galulue malosi e ausia lena sini. Ioe e mafai ona ou tautala e uiga i na tagata ou te iloa. Ou te galulue vavalalata ma Papua e toalima i Sisifo. O i latou uma e manana'o e fai o latou lava atunu'u. E masani ona ou taufaalili ia i latou: ae faapefea le auai mai ia i matou – PNG? E leai lava; latou te mananao i lo latou lava setete. O lea na o lo'u ata: “lelei; aisea e leai ai?â€
F: Ae e foliga mai e le'i mafaufauina e Jakarta se palota i West Papua. Ma o le galue mo le tuto'atasi e matua lamatia lava, a ea?
A: E matua'i mata'utia ma mata'utia le taumafai mo le tuto'atasi iina. E oo lava i le galue i ai - e tatau ona e matua faaeteete po o ai e te talanoa i ai. O se tasi o a'u uo e faigaluega i le taulaga o Lae na maliu lona tuafafine - ua mou atu; na ave'esea. O le isi la'u uo e nofo i Madang e le mafai ona maua lona uso ma lona tuafafine. Atonu na latou talanoa i se tagata sese. Ma e tele naua tala faapena.
Na taʻu mai ia te aʻu e faapea na fanaina e fitafita Initonesia tagata e toʻa 3 ma feoti ona o lo latou lagona latou te leʻi faalogo lelei ia i latou. Na latou fasiotia tagata ina ia lapataʻia isi e faapea o le mea lenei e tupu pe a lē usitaʻia le ʻautau.
Na ou faalogo i le tele o tala leaga, ma o le mafuaaga lena na ou filifili ai e auai - na ou filifili e fesoasoani i tamaiti. O le 1997-98 lena. Sa ou manao e puipuia ola o tamaiti. Talu mai lena taimi ua ou taumafai e fai le mea ou te mafaia.
O le a ou toe foʻi, lata mai. Ou te alu atu i le tuaoi, i toagalauapi. Ou te tautala atu i tagata; O le a ou talanoa i tamaiti. Ou te auina atu pea aʻu tagata asiasi, o loʻo ou mauaina lipoti mai faiaoga, ae ou te leʻi oʻo i ai mo sina taimi. Ua oo i le taimi e toe foi mai ai ma toe vaai i le mea moni i oʻu lava mata. Ma afai e faʻaauau mea uma, o le a ou alu i le Amapasa o Initonesia i Port Moresby, o laʻu uo lelei, ma o le a ou faʻaalia ma le tiga ou lagona!
F: Peter M Baki, faafetai mo le faasoaina atu o ou manatu.
A: Leai, ou te faafetai atu. Faafetai mo le fiafia i le taunuuga o a tatou fanau!
O le ZNetwork o loʻo faʻatupeina naʻo le agalelei o ana tagata faitau.
lafo