O lanu viia o lalaga a le Atunuu mai Kuatemala o loʻo faʻaalia i luga o fulufulu masani e taʻua o huipiles, sakete ma isi mea o loʻo i ai se uiga faʻatusa loloto mo nuʻu i totonu o le atunuʻu o Amerika Tutotonu, ae o loʻo fesoʻotaʻi loloto foi ma le faʻalauiloaina o tagata tafafao maimoa i Kuatemala. O mamanu lavelave e faʻafeiloaʻi ai tagata tafafao maimoa i mea faʻalauiloa i le malaevaalele, ma ua taumafai kamupani ma faʻalapotopotoga tumaoti e faʻaogaina ia mamanu.
Mo le ono tausaga talu ai, sa taumafai tamaitai o le Atunuu e luiina le faʻaaogaina o a latou mamanu paia e ala i le faʻalauiloaina o tulafono e puipuia ai a latou aia tatau o meatotino tau le mafaufau. O Setema 5, o le Asosi a Tamaitai mo le Atinaʻeina o Sacatepéquez, poʻo le AFEDES, ma le au lalaga o le Ruchajixik Ri Qana'ojbäl. movement, o lona uiga o Leoleo o lo Tatou Poto i le gagana Kaqchikel, na tuʻuina atu la latou talosaga lata mai mo se tulafono e puipuia ai a latou lalaga.
O le talosaga e lagolagoina e sui o le itu tauagavale i totonu o le fono, ma o lana folasaga i le au fai tulafono na faailogaina ai le lona lima o le au lalaga, lea na tuufaatasia ai le faitau selau o le au lalaga mai a latou fegasoloaʻiga mai le salafa o le atunuu e talanoaina ma fefaʻasoaaʻi aafiaga ma lalaga i le Aai o Kuatemala. Peitai ua taumafai foi le au lalaga e saili le lagolago a vaega eseese mo le tulafono, ma le faamoemoe o le a agai i luma le tulafono i le fono o loo iai nei.
"O loʻo matou puipuia le lalaga, aua o se vaega foi o le puipuia o lo matou fanua, lo matou teritori," o le tala lea a Ixchel Guorón Rodríguez, o se lalaga ma sui o le gaioiga mai Tecpán, Chimaltenango. “O se vaega o se talatuu ua tuua e o tatou tina matutua ia i tatou, ma ua tatou vaaia ai faafitauli eseese e faatatau i le faaaoga sese ua uma ona fai e isi.”
Ae o le galuega e faigata tele, aemaise o le taimi nei e le tele se mea na faia e le fono e faalauiloa ai tulafono e manuia ai le faitau aofaʻi ma ua feagai ma tuuaiga i le sosolo o faiga piʻopiʻo. O le tulafono e lei talanoaina i le fono.
O le gaioiga na aliaʻe mai i le 2016 ina ua maeʻa atugaluga i le faʻatatauina o lalaga a le Atunuu i oloa faʻatau atu e kamupani e umia e tagata e le o ni Initia, ae maise le kamupani Maria's Bags. Na tupu le gaioiga ina ua lagona e le au lalaga i le taulaga o Santo Domingo Xenacoj o loʻo faʻaaogaina i latou i le gaosiga o lalaga mo le kamupani. Ae o le mea e sili ona leaga, i le sefulu tausaga talu ai, o le faʻatau atu o lalaga taugofie na faia i komepiuta ua faʻatupulaia i totonu o nuʻu, ma afaina ai le ola o le au lalaga.
"O le gaosiga o ie e afaina ai tupe maua a tagata lalaga," o le tala lea a Guorón Rodríguez. "Matou te matua popole lava i le mataupu e mafai ona latou pateni se mamanu ae le mafai e le au lalaga ona lalagaina i le lumanaʻi."
I le 2016, na faʻagasolo ai le gaioiga e manaʻomia ma tuʻuina atu se toe fuataʻiga i le fono a Kuatemala e puipuia ai aia tatau faʻapitoa tau le mafaufau o latou lalaga. O le tulafono na aofia ai manatu autu e ono, ae o le mea e sili ona taua o le a iloa ai nuʻu o Atunuu o ni tusitala tuʻufaʻatasia o latou mamanu. Peita'i e le'i manuia le suiga ua fuafuaina.
"E leai se fiafia sili atu i [ia], pei o tulafono uma e fiafia i tagata Initia," o le tala lea a Guorón Rodríguez.
O le fa'aletonu o le toe fuata'iga ma le tulafono o lo'o iai nei, ua na'o se tasi lea o vaega o se fa'asalalauga tele a tama'ita'i o le AFEDES ma le au lalaga lautele. O lo'o latou taumafai fo'i e fa'alauiloa le fa'aogaina o - ma le taua fa'aaugatama o - lalaga lima i totonu o nu'u nu'u.
Fa'alauiloa le taua o lavalava masani
A'o lu'iina e le fa'agaioiga le fa'atatauina o a latou lalaga, na latou fa'atu'i ai fo'i e lu'i le fa'aogaina o tama'ita'i o le atunu'u i le maketiina o tagata tafafao maimoa mai fafo ma le atunu'u i Kuatemala.
E ui lava i le faʻalauiloaina o tagata tafafao maimoa, o loʻo i ai se faʻailoga e fesoʻotaʻi ma le faʻaogaina o lavalava a le Atunuʻu - o sakete lalaga lima, ofuvae, ofutino ma huipiles o loʻo faʻaaogaina e alii ma tamaitai Indigenous i Kuatemala. O le tele o nu'u papa'e e le o ni Tagatanu'u, ae maise lava i li'o fa'atamaoaiga, latou te fa'afeso'ota'ia le fa'aogaina o lavalava fa'aleaganu'u e fai ma fa'ailoga o le mativa ma le fa'avalevalea.
E tusa ai ma le tusiga igoa a le malo o Kuatemala i le 2018, i lalo ifo o le 45 pasene o le faitau aofaʻi o tagata o loʻo faʻaalia o Indigenous. O le numera moni, peitaʻi, e foliga mai e sili atu le maualuga, ma nisi fua faʻatatau o le 60 pasene o le faitau aofa'i o Tagata Tuto'atasi. O nei faitau aofaʻi e maua foi le maualuga o le mativa ma le lafoaia mai le setete. O tamaitai tagatanuu i Kuatemala o se vaega tele o le 59 pasene o le faitau aofaʻi o loʻo mafatia i le mativa.
O le fa'ailoga tagata o lo'o feagai ma le atunu'u i Kuatemala e mafua mai i faiga fa'ailoga tagata. O se taunuuga, e toatele le autalavou ua filifili e ofuina ni laei papalagi ma ua lafoai a latou gagana.
"Na matou iloa o lalaga ua le toe faʻaaogaina e tamaʻitaʻi laiti ona o le faʻailoga lanu ma le faʻaogaina o tamaʻitaʻi, aemaise lava i matou o loʻo ofuina ofu [Atinuu]," o le tala lea a Milvian Aspuac, o se tasi o taʻitaʻi o le AFEDES ma le amataga. sui o le fa'agaioiga. “O lea na popole ai i matou ona o lona uiga ua leiloa lo matou faasinomaga.”
I le tali atu ai, ua taumafai tamaitai o le au lalaga e faalauiloa le faaaogaina o laei o le Atunuu, le aoga o loo i ai i nuu ma afioaga ma le tomai o le lalagaina.
I le mae'a ai o le fa'atonuga o le toe fuata'iga i le 2016, na fa'atūina ai loa e tama'ita'i o le fa'alapotopotoga le fa'atūina o fono lalaga a le nu'u e va'aia ma fa'atagaina le fa'aogaina o mamanu e i latou i fafo atu o nu'u. Talu mai lena taimi, o fono lalaga sa i ai faavaeina i totonu ole 15 nu'u.
O se vaega taua o nei fono o le faalauiloaina lea o vasega lalaga e tuufaasolo mai ai le tomai ma le poto a o latou tuaa. I Tecpán, e le itiiti ifo ma le 50 tupulaga talavou, e aofia ai ma alii, ua auai i kosi e aʻoaʻoina ai le tomai o le lalaga talu mai le faʻalauiloaina o le fono ma vasega i le 2017.
Fa'asoa fa'amatalaga ma uiga fa'amaumau
O le uiga o mamanu lavelave eseese o loʻo maua i lalaga a le Atunuʻu ua mou malie atu aʻo filifili tupulaga laiti e ofuina ni laei papalagi. I le feagai ai ma le leiloa o le tala faasolopito ma tala na faia i totonu o lalaga, na amata ai e tamaitai o le AFEDES ona aoina le malamalama i uiga o lalaga.
"O le toe faʻaleleia o lo tatou manatua faʻasolopito," o le tala lea a Aspuac. “Aisea na tuu ai e o tatou tinamatua ia faailoga i lima? O le a le mea ua faatusa i ai o tatou tina matutua? E taua lo tatou faatumauina [le uiga mai le lalaga] i le aluga o taimi.”
I totonu o nuʻu muamua na auai i le taumafaiga o le Mayan Kaqchikel community o Santo Domingo Xenacoj, Chimaltenango, lea e nofo 22 maila mai Guatemala City. Mo i latou, na amata uma lava ina ua taumafai se kamupani e faʻaaoga ma faʻapea e tapa le aia tatau o le atamai i a latou mamanu.
“Ua leiloa a matou mamanu,” o le tala lea a Gloria García García, o se sui e 59 tausaga le matua o le Mayan Kaqchikel lalaga fono i Xenacoj. “O lea na amata ai ona iloilo e le AFEDES ma le matou fono le uiga o le lalagaina.”
Na amata ona latou galulue e faʻamaumau le tala faʻasolopito o mamanu. E ala i fonotaga ma tagata lalaga matutua, na aoina ai e García ma isi sui o le fono lalaga ata, ata tusi ma uiga faʻamaumau o mamanu o loʻo faʻaalia i le Huipiles.
I totonu o mamanu o lapiti, o se moa vae-fa, squirrels lele, fugalaau ma isi laau, na latou maua ai ata e le o toe faʻaaogaina, e aofia ai se moa mate i totonu o se fuamoa, e faʻatusalia ai le ola ma le oti. Na maua foi e tamaitai se sootaga loloto i le va o mamanu ma le kalena paia Mayan, ua taʻua o le Choj Q'ij. I totonu o le nuu o Santiago Sacatepequez, na iloa ai e tamaitai o se gata i luga o le sakete masani o loʻo i ai tonu 13 points, lea e laina faʻatasi ma le kalena. O le isi mea na latou mauaina o faʻailoga na kopiina, faʻaaogaina ma toe gaosia mai isi alalafaga.
AFEDES ua galue nei i totonu o le itiiti ifo ma le fitu nu'u Indigenous, e aofia ai Tecpán, e aoina uiga o mamanu eseese. O lalaga o loʻo i ai augatupulaga o le malamalama na taumafai le au Sipaniolo e tapeina e ala i le susunuina o tusi a Mayan ina ua latou osofaʻia le itulagi i le 1524. Ae i le 500 tausaga mulimuli ane, o loʻo faʻaauau pea ona tuʻuina atu le malamalama i le lalagaina.
“O tusi ia o lalaga,” o le tala lea a Aspuac. "O tusi ia e le mafai ona susunuina e le kolone."
O le ZNetwork o loʻo faʻatupeina naʻo le agalelei o ana tagata faitau.
lafo