"I le avea ai ma tagata fai tamaoaiga, matou te faamalo atu ia (Honduran) Peresitene Castro ma tagata o Honduras, ma faamoemoe o atunuu i le salafa o le lalolagi e mulimuli i la latou taitaiga agai i se faiga tau fefaatauaʻiga sili atu ona saʻo, sili atu faatemokalasi."
I le 2023, o le tamai atunuu Amerika Tutotonu o Honduras (faitau aofaʻi: 10.7 miliona) o le lona lua o malo sili ona molia i le World Bank's International Center for Settlement of Investment Disputes (ICSID), faatasi ai ma le aofaiga e iva ISDS (investor-state dispute settlement) mataupu faasaga i ai (na o le pau le atunuu e sili atu o Mekisiko, ma 10). Na'o se tasi o na suti, aumai e le US corporation Próspera Inc, o se kamupani faʻatupeina e le tele o le aufaipisinisi a Silicon Valley, e aofia ai Peter Thiel, Balaji Srinivasan, ma Marc Andreessen, e $ 10.8 piliona, e tutusa ma le tusa ma le tasi vaetolu o le GDP a Honduras.
Na faaulu e le Próspera Inc. lana mataupu ISDS ma le ICSID i le faaiuga o le 2022 ina ua uma ona soloia e le Peresetene o le itu agavale o Honduras Xiamora Castro (leai se sootaga ma Fidel) se tulafono e tuuina atu ai i le aufaipisinisi mai fafo e pei o Próspera le aia tatau e fausia ai ni taulaga lisi i Sone o Galuega ma Atinae o le Tamaoaiga, po'o ZEDEs. Na faavaeina i le 2021 i Roatán, o se motu e 40 maila mai le talafatai i matu o Honduras, o Próspera sa faamatalaina e le upegatafa'ilagi o tala fou faatekinolosi Malologa o le Lalolagi o se "parataiso crypto-libertarian."
Ma, i le na o le tasi le tausaga mulimuli ane, na toso ese ai e le malo o Castro le fala mai lalo o vae o Próspera e ala i le aveesea o se vaega o le tulafono e faʻatagaina ai ZEDE e faʻagaioi o ni teritori tutoʻatasi pe itiiti ifo i luga o le eleele Honduran. I lana suti ISDS, Prospera Inc. tuuaiga e sili atu i le $10 piliona le aitalafu a Honduras mo le talepeina o se “50-tausaga le mautinoa mautu faaletulafono” tuuina atu ia te ia le pule silisili ese i luga o Próspera, e aofia ai le tomai e faia ai ana lava tulafono, faamasinoga, pulega ma lafoga.
Matiuu ma Nifo
Mo i latou e le masani i lenei autu, o fuaiupu a le ISDS o loʻo tuʻuina atu ai le tele o feagaiga faʻapisinisi poʻo multilateral o latou matiuu ma nifo, e mafai ai e le aufaipisinisi mai fafo ona tietie solo i tulafono ma tulafono faatonutonu. I se faaupuga faigofie, e mafai e le aufaipisinisi mai fafo ona molia malo mo soʻo se leiloa o tupe mama, e aofia ai tupe mama e leʻi mauaina, e mafua mai i tulafono fou ma tulafono faatonutonu, ma e masani ona i ai se aafiaga mataʻutia i faiga faʻatonutonu tului a tagata lautele. O mataupu e fa'ai'uina e vaega fa'alilolilo o lo'o fa'afaigaluegaina e le au fa'atalanoaga e sili ona totogi, fa'aaumea-faifaipisinisi ma e masani lava ona aumai e fa'apotopotoga e fa'asagatau i malo, ae le o le isi itu.
Ae o se mea e toetoe a le faʻalogoina o loʻo tupu i le mataupu a Honduras. Nai lo le faʻatali mo le tuʻuina atu o sala tupe faʻaletonu e toetoe lava a gau lana malo, Xiaomi Castro na tonu i le faaiuga o Fepuari e aveese lona atunuu mai le ICSID, ma finau e faapea o le faamasinoga na solia faasolitulafono i le pule a Honduran.
I le faia o lenei laasaga, ua avea ai Honduras ma uluai atunuu Amerika Tutotonu e savali ese mai le ICSID, le fono sili ona taua a le lalolagi mo le foia o feeseeseaiga i le va o le aufaipisinisi ma Setete, faatasi ai ma le aofaʻi e 149 saini a le malo. Seia oo mai i le taimi nei, o Amerika Latina o se punaʻoa tele o tupe maua mo kamupani (tele i Sisifo) o loʻo sailia ni faʻaleagaina faaletulafono e faasaga i malo mo le pasia o tulafono poʻo tulafono faatonutonu e faʻamataʻu ai lo latou pito i lalo faapea foi ma loia faʻava-o-malo o loʻo finauina mataupu. Mai se mea Na ou tusia i le 2016:
[O] i le sefulu tausaga talu ai, o le itulagi o se tasi lea o punavai autu o latou totogifuapauina tetele, lea e mafai ona amata mai i le $375 i le $700 i le itula e faalagolago i le mea e fai ai le faamasinoga.
E oo atu i le 2008, ua silia ma le afa o tagi uma ua resitalaina i le Nofoaga Tutotonu Faavaomalo mo Faʻasalaga o Fefinauaiga Faʻafaigaluega (ICSID) sa faatali e faasaga Atunuu Amerika Latina. I le 2012, e tusa ma le tasi-kuata o feeseeseaiga fou ICSID uma na aafia ai se setete Latina Amerika.
O Se Talaʻaga Iti
O Xiomara Castro o le faletua o le sa avea muamua ma Peresetene Honduran Manuel Zelaya, o le na tuliesea i le 2009 na lagolagoina e le US. Ia Aperila, 2022, fa masina i le tofi, o ia faasilasila ua uma ona ia faataunuuina se tasi o ana tautinoga autu o le tauvaga e ala i le soloia o le 2013 na pasia e le malo o le sa avea muamua ma Peresitene Porfirio Lobo Sosa lea na mafai ai e le aufaipisinisi mai fafo ona fausia ni aai faʻailoga i ZEDEs filifilia. Ae faimai foi Reuters, o le tulafono ua na o se vaega na soloia, e ui o isi laasaga e faʻaumatia ai le ZEDE o loʻo faʻamoemoeina i le 2025.
O le tele o le tutoʻatasi na tuʻuina atu e le malo o Lobo Sosa i ē e ona le ZEDE's e faʻalavelave mafaufau. E pei o le nusipepa Honduran i aso taitasi Le Prensa lipotia i le 2021, o le tulafono 2013 na faʻamaonia manino e faapea "o le ZEDE taʻitasi o le ai ai a latou lava faʻalapotopotoga saogalemu i totonu (...), e aofia ai ana lava leoleo, faʻalapotopotoga suʻesuʻe solitulafono, atamai, moliaga tau solitulafono ma le falepuipui." O 'a'ai o le ai ai fo'i se pulega tuto'atasi tau tupe, ma o le a le fa'atatau i le fa'atonutonuina o fefa'ataua'iga a le Faletupe Tutotonu o Honduras; ua fa'amalosia i latou e atia'e a latou lava faiga fa'avae tau tupe i totonu.
E oo lava i luma o le palota a Castro, pisinisi i le lotoifale sa faitio e faapea o le tulafono ua tuuina atu ai le tele o avanoa i le aufaipisinisi mai fafo e afaina ai tupe faavae a le atunuu. O le US Economist Paul Rohmer, o le tama atua o aai faʻavaomalo faavaomalo na muamua galulue ma le malo o Lobo Sosa e atiaʻe le ZEDEs, na faʻafitia le poloketi, lapatai mai o le faiga o le ZEDE a Honduras e le faʻaleagaina, opaque, faʻamoemoe mo le paʻu ma ufitia i pepelo. E pei o a tala talu ai in Le Faʻatonuga o loʻo faʻamatalaina, o le faʻasalaga faaletulafono i le va o le malo o Honduran ma le au teu tupe i tua atu o taulaga faʻailoga o loʻo tuʻuina mai ai se "tulaga e le mafai ona talitonuina":
O se vaega o libertarian investors na galulue faatasi ma se malo muamua o Honduran - lea na saisai i le suilapalapa ma narco-traffickers ma na oo mai i le pule ina ua maeʻa se osofaʻiga a le militeri na lagolagoina e le US - ina ia mafai ai ona faʻatinoina le faiga faʻavae libertarian sili ona mataʻutia a le lalolagi, lea na suia ai le taua. vaega o le atunuu i na tagata teu tupe e ala i sone tau tamaoaiga faapitoa. O tagata lautele o Honduran, i se tetee, na tuliesea le pulega na lagolagoina e narco, ma ua soloia e le malo fou le tulafono libertarian. O loʻo faʻaogaina nei e le aufaipisinisi crypto le Faletupe a le Lalolagi e faʻamalosia Honduras e faʻaaloalo i faiga faʻavae a le narco-government…
O le tulafono na faʻavaeina ZEDEs - faʻapuʻupuʻu mo Sone mo Galuega ma Atinaʻe Tamaoaiga - na vaneina lelei vaega o Honduras ma tuʻuina atu i tagata Amerika teu tupe, o loʻo faʻatinoina o ni malo faʻapitoa. E mafai e le ZEDE i se aso ona pulea le 35 pasene o le teritori o Honduras, e tusa ai ma Malo Aufaatasi, lea. fai mai o sone e laga ai popolega o aia tatau a tagata.
Na manaʻomia le tele o maso faʻapolokiki i le silia ma le sefulu tausaga talu ai e faʻamalosia ai le ZEDE i le tulafono. Na faatoa mafai lava ona o le tane a Castro, Manuel Zelaya, na aveesea i se osofaʻiga na lagolagoina e le US i le 2009.
Ina ua maeʻa le faʻateʻaina o Zelaya, na aumai ai se palota fou ia Peresitene Porfirio Lobo Sosa, o le na vave ona gaoioi e faʻaumatia suiga faʻale-agafesootai a Zelaya, osofaʻia aia tatau a tagata faigaluega ma le toe faʻaleleia o taumafaiga o fanua. Na taia e le Faamasinoga Maualuga le uluai lomiga o le tulafono a le ZEDE e le tusa ai ma le faavae, ae ina ua uma ona teuteu le faavae ma faaopoopo faamasino fou e toafa i le Faamasinoga Maualuga, na tumau le tulafono i le 2013.
“Faaleaga o le Tamaoaiga”
I le sefulutasi tausaga mulimuli ane, o lobbies pisinisi i Honduras lapataʻiga o le fa'alavelave fa'afuase'i a'o amata ona 'alofia e le aufaipisinisi mai fafo le atunu'u. O le Honduran Council of Private Enterprise faamatalaina le faaiuga a le malo o Castro e alu ese mai le ICSID o se "tamaoaiga o le tagata lava ia," e lamatia ai e le gata o le mautu o le tamaoaiga o Honduras i le taimi nei, ae faapea foi avanoa i le lumanai mo le tuputupu ae ma le atinae. O le gaioiga a le malo, na fai mai ai, "e tapuni ai le faitotoa i luma o tagata mai fafo o loʻo teufaafaigaluegaina tupe ma le lalolagi faʻavaomalo" ma lamatia ai "faʻaosoina se malaga a le aufaipisinisi i se taimi e sili ona tatou manaʻomia ai lo latou talitonuga ma tupe faavae e lagolago ai lo tatou tamaoaiga."
O se vaega o le 85 o le aufaipisinisi faavaomalo, e aofia ai le toatele o latou igoa e masani ona aliali i luga o lenei saite (faataitaiga Ha-Joon Chang, Yannis Varoufakis, Ann Pettifor, Jayati Ghosh ma Daniela Gabor), e le mafai ona toe ioe. I le a tusi lomia i totonu Fa'ava-o-malo i luma fai mai le au fai pisinisi ua latou maua "le tele o faamaoniga tau tamaoaiga e faapea o faiga e pei o le ICSID e faaosofia ai tupe teufaafaigaluega tuusao mai fafo." Nai lo lena, latou te fai mai, "faʻamasinoga faʻava-o-malo e pei o le ICSID ua faʻatagaina kamupani e molia setete ma faʻatapulaaina lo latou saʻolotoga e faʻatonutonu mo tagata faʻatau, tagata faigaluega ma le siosiomaga" mo le tele o tausaga:
Talu mai le 1996, o malo i Amerika Latina na o ia ua faamalosia e totogi kamupani mai fafo i luga atu o le $ 30 piliona, faʻafefe faʻatulafonoina mai le siʻitia o totogi maualalo, puipuia o meaola faanatura vaivai, ma le faʻalauiloaina o puipuiga o le tau, faatasi ai ma isi faʻamuamua faiga faʻavae.
O loʻo faʻamatalaina foi e le aufaipisinisi le faʻafitauli o Honduras o se "mataupu malosi o le faʻaleagaina o kamupani e ala i le ISDS system":
Talu mai le 2021 o le palota a le uluai tamaitai Peresetene o le atunuu, Xiomara Castro, ua aumai e faalapotopotoga le aofaiga atoa o mataupu 10 ICSID faasaga ia i latou. O le tele, na aumai e le US corporation Próspera Inc, o loʻo sailia le sili atu i le $ 10 piliona - lua vaetolu o le paketi faaletausaga a le atunuʻu - e fai ma taui mo le faʻaiuga a le atunuʻu e faʻaleagaina le tulafono leaga "ZEDEs" lea na faʻaumatia teritori Honduran i kamupani mai fafo e pei o Próspera i. maua ai aai tumaoti e toeitiiti lava a aunoa ma le amanaia o tagata faigaluega, siosiomaga, po o le soifua maloloina.
O le tusi e tapunia i se tautinoga malosi e faapea "o le vaitau o le tulaga maualuga o kamupani i le faiga o fefaʻatauaʻiga faavaomalo ua oʻo mai i le iʻuga".
O le Iuni a Europa talu ai nei na faʻasalalau ai lona faʻamavae mai le Malosiaga Charter Treaty (ECT). O le Peresetene o Amerika, Joseph R. Biden, i le taimi nei, ua ia tautino e le o iai ni aiaiga mo nei faamasinoga faʻapisinisi i fefaʻatauaiga i le lumanaʻi. Ma o atunuʻu tetele atiaʻe, e pei o Pasila ma Initia, e tu mausali i lo latou mumusu e ulufale atu i feagaiga e pei o le ICSID i le mea muamua.
I le taimi nei, ua faia e le malo o Peresitene Xiomara Castro se isi laasaga taua e ave ai le faamuamua i atinae gafataulimaina nai lo tupe maua a kamupani. I le avea ai ma tagata tau tamaoaiga, matou te faamalo atu ia Peresitene Castro ma tagata o Honduras, ma le faamoemoe o atunuu i le lalolagi atoa e mulimuli i la latou taitaiga agai i se faiga tau fefaataua'iga e sili atu ona tonu, faatemokalasi.
E ui e faigata ona saili masei i le savali atoa a le tusi, ae maise le faʻamoemoe o isi atunuu e mulimuli i le taʻitaʻiga a Honduras, o le faʻamatalaga e faapea o le pulega faʻapisinisi o le faiga o fefaʻatauaʻiga i le lalolagi ua oʻo mai i le iʻuga, ae mautinoa o se taunuuga manaʻomia, atonu o se mea itiiti. fa'amoemoe. E pei o Yves taua i le faatomuaga i se tusitusiga lata mai i luga o le faʻasalalauga faʻasalalau i luga o le faʻaputuina o le tali atu i fuaiupu ISDS, "e ui o aiaiga fou a le ISDS e le o taliaina e pei ona sa i ai muamua, o loʻo i ai pea le tele o fefaʻatauaʻiga fefaʻatauaʻiga o loʻo faʻamalosia ma na aiaiga."
Ia mautinoa o le a faia e faamasinoga faʻava-o-malo malolosi e pei o le ICSID soʻo se mea latou te mafaia e puipuia ai a latou racket i le umi e mafai ai. I se isi faaupuga, e ui o le ISDS system o loʻo i ai nei atonu o loʻo i ai i le faʻaitiitia o le faʻaitiitia, aemaise lava pe a maeʻa le paʻu o le TPP ma le TTIP i le valu tausaga talu ai, lea i upu e faavavau a Obama's US Trade Rep Michael Froman o le a avea ma "faʻailoga faʻavaomalo mo tulaga i totonu o se lalolagi aoao,” o lona maliu e foliga mai e matuā telegese (mo tagata lautele o le lalolagi, ae lē o faalapotopotoga o le a faaauau pea ona maua aogā mai ai).
O tamaoaiga maualuga e pei o Ausetalia ma le EU atonu e manaʻo e vavae ese i latou mai a latou tautinoga ISDS ae o le a umi se taimi. I le ono tausaga talu ai, na faia ai le faaiuga a le Faamasinoga a Europa e faapea o fuaiupu ISDS o loʻo i totonu o le toeitiiti 200 feagaiga faʻafaigaluegaina lua (BITs) i le va o atunuu o le EU e le ogatasi ma tulafono a le EU. Talu mai lena taimi, ua suia e le EU le faiga faʻatulafonoina e faʻatatau i maliega tau fefaʻatauaʻiga na ia sainia aʻo atiaʻe lana lava faiga faʻamasinoga faʻapitoa mo tupe teufaafaigaluega. Ae ui i lea, e pei o le 2022 Lipoti a le Palemene Europa fa'amatalaga, o le aofa'i o IPA (faiga fa'apa'aga fa'afaigaluega) na sainia e le EU ua fa'aletonu talu mai lena taimi, atonu e mafua mai i fuafuaga fou.
I le taimi nei, o loʻo faʻamoemoe se tasi o le puipuiga a Xiomara Castro i le tamaoaiga o lona malo e faasaga i manaoga faʻatauvaʻa a le aufaipisinisi a le ZEDE o loʻo mautu, ma o lana au peresitene e le oʻo i se tulaga tutusa ma lona toʻalua. O nei mea uma, o malosiaga malolosi - o lona uiga, o le tele o faʻapotopotoga tetele i le lalolagi - o loʻo ia teteʻe, ma o le mea mulimuli latou te mananaʻo o le mo atunuu i le Global South e amata ona lafoaia le ICSID ma isi faʻasalalauga faʻavaomalo.
Ina ia tapunia uma, o le malo o Castro o loʻo i ai nei feutanaiga ose maliega tau fefa'ataua'iga ma Saina ina ua uma ona fa'ailoa le fa'atuina o so'otaga fa'alemalo ma Beijing ia Oketopa. I le faia o lea mea, na avea ai ma mea aupito lata mai i se laina umi o malo Amerika Latina e lafoaia a latou sootaga i le tele o tausaga ma Taiwan, ma le faanoanoa tele o Uosigitone. E pei o le Washington Post mata'utia ta'ua i lena taimi, Honduras (faamamafa laʻu lava) “sa umi i totonu o le tele usitai o paaga faaitulagi a Amerika.” I le taimi nei, o loʻo faʻamalieina e lona malo ia Saina, le fili autu a Uosigitone.
O le ZNetwork o loʻo faʻatupeina naʻo le agalelei o ana tagata faitau.
lafo