I
n Tesema 2005 na latou o mai mai le loloto
vaomatua i le ogatotonu o Amazonia e faamanatu ai le 20 tausaga
o le Conselho Nacional dos Seringueiros (CNS), o se faalapotopotoga
na faavaeina e Chico Mendes e oo lava i aso nei o loo tauivi pea mo le
aia tatau a tagata tappers ma le faitau aofa'i masani o le
vaomatua timu. E silia ma le 350 sui o fa'aagaga a le Amazon
na feiloai i le latou konafesi faaletausaga e iloilo ma tutu faatasi e fetaiai ma mea fou
luitau i luma atu.
E tele mea ua tutupu i le 20 tausaga. I le 1985, i lalo o pulega faamiliteli,
Na faavaeina e Mendes ma ana soa CNS, e leai se tasi na mafaufau e uiga i le gafataulimaina
atinae. Ina ua fasiotia o ia i le 1988, o le manatu o Extraktivist
O fanua fa'aagaga na manatu o se fouvalega ma sa feagai ma le tetee malosi.
O Mendes o le tagata muamua na faʻalauiloaina Faʻasao Extraktivist (RESEX) -
nuu laiti o lo'o nonofo ma galulue fa'atasi e tusa ai ma a
fuafua lelei le fa'aoga ma le fa'aputuina o punaoa o le vaomatua
gafataulimaina ma e aunoa ma se afaina o le siosiomaga. E tumau pea le fanua
meatotino a le iuni, o lona faaaogaina e faauigaina e se faalapotopotoga a le lotoifale
nuu ma ofisa o le malo. RESEX ofo atu le tele o oloa,
e aofia ai le paʻu, koko, nati, fualaau açai, isi vailaʻau,
i'a, ma galuega taulima e faia i fatu, fafie totoe, ma isi mea masani
meafaitino. O tupe maua e alu sa‘o i nuu ma afioaga.
I aso nei, e tusa ma le tasi vaetolu o le Amazon ua faʻaalia o se puipuiga
eria, o le tele o fanua faasao. E le gata i lea, 19 Extraktivist
Fa'asao ma le gataifale e 14 ua maua tulaga fa'aletulafono, o latou
numera fa'ateleina pea. Atanagildo “Gatão”
O Matos, o se tasi o le au faʻaoso muamua, e fiafia e vaʻai atili ma sili atu
e fa'amaopoopo tuto'atasi nu'u e puipui lo latou fanua
ma galulue fa'atasi ma fa'aauau. Ua avea fanua faasao
o se vaega taua o le faigamalo a le malo Pasila a Amazon.
O le fiafia e le na o le pau lea o le mea na e vaʻaia i le faʻamanatuga o le CNS.
Sa fefiloi ma le ita ma le faanoanoa. Na vaai le lalolagi ia Chico Mendes ma
Na fasiotia ma le sauā Sister Dorothy ona sa latou nonofo ma galulue ai
le faasaoina o le vaomatua. E leʻi vaʻai atili le lalolagi
nai lo le 700 isi ua maliliu ona sa latou talitonu i se auala gafataulimaina o
ola ma le natura ma lo latou tiute i le nuu
ma tupulaga o le lumanai. E o'o mai i aso nei, o lo'o fa'amata'u tagata fa'amalosi,
sauaina, ma fasiotia. Le lisi uliuli o faifaatoaga tetele, fai soya,
ma o latou “pistoleiros” o loo i ai le faitau selau o igoa.
I le tolu vaiaso talu ona mae'a le konafesi na se'e ai se isi igoa mai le
lisi. Na maliu João Batista i Rondônia ma ni pulu se fa
i lona fatafata (Rondônia o le setete e sili ona maualuga le tipiina
fua i Pasila). E lei faia lava ni suesuega a leoleo.
O loo umi lava se auala e alu ai. O se pisinisi atoa o lo'o maua mai
fa'atautala. A uma ona tipi ma faʻatau atu laau, o le gaosiga o aano o manufasi
e pule i le fanua e fai ai povi. A tataa mea uma ma le
aga'i atu le au faifa'ato'aga, e i'u lava ina fa'aumatia e faifa'ato'aga soya le palapala. E faigata
e mafaufau faapea sa i ai se togavao mafiafia ma le faitau miliona
iniseti, manulele, pusi vao, ma isi ituaiga.
I fuainumera e pei o lenei: i le 2004 27,200 sikuea kilomita
o fanua o le vaomatua na vavae ese (pe tusa ma le 4.5 miliona malae soka),
tele e faasolitulafono. O le lona lua lea o le maualuga o le taia o vaomatua
i le talafaasolopito o Pasila. O galuega tetele e pei ole vai vai ma le
O le Alatele o Transamazonian e seasea ona mafaufau i itu lautele po o le siosiomaga
e lamatia ai nuu, meaola, ma le vaomatua. O e ola
i totonu o fa'aagaga ua uma ona fa'atumauina o lo'o fa'aauau pea ona puipuia i latou lava
osofa'iga fa'asolitulafono a'o fa'agasolo lemu le pulega a le setete, pe a iai.
O le setete i matu o Pará o loʻo i ai pea i lima o tagata e ona fanua tetele,
o lana faamasinoga tonu ua leaga ma se ola e faigofie ona maumau. O luitau e
e fetaia'i foi i totonu o fanua faasao. E to'atele e leai ni a'oga talafeagai
ma le avanoa i tausiga fa'alesoifua maloloina ma fa'afitauli i nu'u
avanoa maketi, pulega, ma paketi. E toatele e tatau ona galulue i totonu
tamai faleoo e leai se eletise.
Mo le 20 tausaga o taumafai le CNS e faʻamaonia tagata i fafo o Amazonia's
e le matitiva tagata, faifaatoaga e le’o a’oa’oina e le iloa po’o le a le atina’e
ma o polokiki e uiga uma lava. Latou te iloa lelei, pe a le sili
uma, mea e lelei mo nu’u ma le vaomatua o lo’o nonofo ai.
Latou te le manaʻomia le alofa ma le faʻatauvaʻa. E tatau ona latou fa'aaloalo,
aloa'ia, ma lagolago e fa'aauau le puipuia ma le fa'asaoina o lenei
matagofie, tulaga ese puna o le ola ua ta'ua o le Amazon Rainforest.
Julia
Kendlbacher o lo'o galue ma le Brazilian Amazon Working Group i Belém.
Mo fa'amatalaga ile CNS: www.cnsnet. org.br.