Aziz Choudry
fou
E masani ona gugutu tagata Sila o lo latou atunuu o se taitai o le lalolagi. Latou te fai mai sa i ai
muamua e fausia se setete manuia ma tuuina atu le palota i tamaitai. Le Leipa 1984-1990
Na faalauiloa e le Malo le atunuu e leai ni faaniukilia, ae, e tusa ai ma le Economist,
e fa'asolo i le taimi e tasi e uiga i le "out-Thatchering Mrs Thatcher" e ala i le talosaga
tusi a'oga neoliberal economic theory i se tagata lautele Niu Sila e le'i masalomia i a
tikeri e le'i va'aia lava i se isi atunu'u o le OECD. O le taimi nei, o nisi matamata rosa
Fai mai le au faʻamatalaga e pei o le Guardian's Jonathan Freedland o Helen Clark's
O le faigamalo a le Labour Party, na filifilia i le 1999, o loʻo taʻitaʻia le lalolagi mai le
faatuatua tauaso i le vaega tumaoti ma le talitonuga o maketi lea e iloga ai
le tele o malo faatemokalasi lautele i le lalolagi atoa.
Po o le a lava
o le moni o ia faʻamatalaga, pe a oʻo i le mataʻituina o le setete ma lona saogalemu
ma tulafono atamai, o lenei wannabe "taʻitaʻi o le lalolagi" e agamalu e pei o se
mamoe, faia le talosaga a ona Uso Tele i Amerika, Peretania, Ausetalia ma
Kanata.
A
O lo o iloiloina e le komiti a le Palemene a Niu Sila ni folasaga i le vaega muamua
o suiga fa'aletulafono e mana'omia e tu'uina atu ai Leoleo ma le atamai a Niu Sila
fa'aagafesootai malosi fou e ta'avale komepiuta, ma fa'alavelave imeli, fesi ma pager
savali. O ofisa mata'ituina a le setete e tuusaunoa faapitoa mai le
aiaiga a teuteuga, fa'atau atu i tagata lautele e avea o se anti-komepiuta lelei
fa'asagaga/solitulafono tau fa'aeletonika.
mo
manatu uma a le nu'u poto fa'apitonu'u i le mata'ituina
"Aafiaga mai fafo", o se "lima mai fafo" lafi i tua o le
suiga lata mai. E tele lava ina fa'aosofia i latou e US uunaiga e fa'ata'atia ma
fa'amaopoopo metotia fa'alelalolagi ma agava'a mo fa'alavelave fa'aeletonika
feso'ota'iga e fesoasoani i ana lava fa'agaioiga atamai.
Faatasi
fa'atasi ai ma teuteuga o le Tulafono o Feso'ota'iga, e mana'omia ai le initaneti
'au'aunaga tu'uina atu ma kamupani telefoni e fa'apipi'i meafaigaluega ma polokalama fa'apea
e mafai ona taofia a latou faiga, o le suiga o le tulafono ua fuafuaina e foliga tutusa
Tulafono Faatonutonu o Malosiaga Suesue a Peretania. O lenei mea e faʻamalosia ai Initaneti uma
'au'aunaga o lo'o galulue i Peretania e feso'ota'i i se imeli fou MI5
nofoaga autu fa'alavelave, ma tu'u atu ki fa'ailoga ina ia mafai e fe'au uma
faitau. E le mafai ona fausia se nofoaga tutotonu i Niu Sila, ae o le a tupu
ia tutusa.
le
ua teena e le malo sootaga i le va o le tulafono fou ma fuafuaga a le FBI e faia isi
fa'atulafonoina e atunu'u ona mana'oga mo le mata'ituina o feso'ota'iga fa'aeletoroni.
Ae na ioeina e le Komesina Lagolago o Leoleo Paul Fitzharris e faapea “ua faatu
suiga fa'aletulafono o le a fa'amalieina ai Niu Sila ma le tele, pe a leai
uma, o Manaoga Fa'ava-o-malo” - e toetoe lava tutusa
ia i latou na siitia e le FBI talu mai le 1992. Fai mai leoleo i le lotoifale latou te iloa e leai
taimi na taupulepule ai se solitulafono e ala i imeli, ma o le a faia e tagata solitulafono
fa'aeteete i mea na latou fai mai i luga o le initaneti.
fou
O ofisa fa'amatalaga a Sila'i sa mata'utia i le taimi nei.
I le 1996 na tatala ai e Nicky Hager, le au suʻesuʻe ma le au suʻesuʻe i Ueligitone
tusi ta'uta'ua fa'ava-o-malo "Secret Power". O lea na fa'aalia ai Niu Sila
matafaioi i se fesoʻotaʻiga faʻavaomalo faʻavaomalo ma faʻamatalaga atamai,
pulea e le maliega faalilolilo UKUSA atamai i le va o Amerika, Peretania, Kanata,
Ausetalia ma Niu Sila. Na faʻamaonia ai le poloketi Echelon, e aofia ai
satelite interception spybases i nei atunuu e lima otometi ma
su'esu'e pea mo upu autu i le faitau piliona o fe'au. Niu Sila
Malo Feso'ota'iga Puipuiga Ofisa (GCSB) auina atu meamata e faapea
aoina sa'o ile NSA.
talu
1988, tolauapiga tetee ma faʻataʻitaʻiga i tafatafa o le GCSB's Defense Satellite
Vaega o Feso'ota'iga, le nofoaga tau sipai a Waihopai i le itu tau to'atele i Saute
Island, ua talosagaina lona tapunia, ma le soloia o le GCSB. Waihopai’s
galuega e aofia ai le mataituina o fesootaiga faavaomalo a le Pasefika i Saute
malo.
fou
E masani lava ona usitaia e Sila se matafaioi laiti i le soofaatasi i Sisifo,
galulue faatasi ma Amerika, Kanata, Ausetalia ma Peretania. I le 1956, le NZ Security
Na faavaeina le Intelligence Service (SIS) ina ua uma le uunaiga mai Peretania, lona
fa'alapotopotoga fa'aa'afia malosi e MI5.
aʻo
o le Cold War, e pei o latou paaga i sisifo, Niu Sila atamai ma
'au'aunaga tau puipuiga na 'au'auna e puipuia se talitonuga e tetee i le fa'a-komunisi,
tetee-Soviet, ma tetee i le faasaolotoina o le Lalolagi Lona Tolu. Na faia e le SIS suʻesuʻega
o le anti-Vietnam War movement, ma le anti-apartheid movement lea na tupu
i le vaitau o le 1970, fa'ato'a fa'atupuina fa'atasiga i le atunu'u atoa
i le 1981 taamilo a Niu Sila a le au lakapi a Aferika i Saute. Sa mata'ituina fefa'ataua'iga
iuni, tamaiti aʻoga, aʻoaʻoga, failotu, tagata sulufaʻi faaupufai, ma isi.
le
O le Ofisa o Leoleo Suesue tau Solitulafono a Niu Sila (CIS) o lo'o tu'uina atu ia te ia se lautele lautele
fa'atonu e aoina fa'amatalaga i tagata e fa'atatau i a latou faiga fa'apolokiki
talitonuga, ma manatu na fausia e leoleo leoleo o latou gaioiga
e ono aafia ai se soliga o le tulafono tau solitulafono. O la latou galuega i lenei vaega
e tele mea e tutusa ai ma vaega fa'apolokiki i totonu o leoleo i isi nofoaga lea
mata'itu masani, fa'alavelave ma fa'asolitulafono fa'alapotopotoga fa'apolokiki ma gaioiga.
O le CIS ma le SIS e vavalalata vavalalata.
Faʻapolokiki
ma fa'amatalaga fa'atekinisi e uiga i le "suversion" ma le "counter-subversion"
sa masani ona fefaʻasoaaʻi i le itu i sisifo o le puipuiga ma ofisa faʻamatalaga i le taimi o le
O le Cold War ma e le taumate o loo faaauau pea. Ina ua mae'a le Cold War ua iai nei lala sooupu
tauivi e fa'amaonia lo latou ola pea ma paketi e ala i le fausiaina o isi
taufaamatau i le "saogalemu".
manulauti
manino e aofia ai tagata tetee o le lalolagi atoa ma faiga faavae tau tamaoaiga neo-liberal,
Maori (Indigenous Peoples) o loo lagolagoina le aia tatau i le pule a le tagata lava ia, ma nisi
nuu aumau. Na faapea mai se tasi nusipepa: “O le lotu a le malo
suiga mai le tetee-komunisi i fefaatauaiga saoloto, ae o le perisitua faalilolilo e mafai lava
faaauau pea ona sauāina e lē talitonu”
In
Iulai 1996 e toʻalua ni leoleo SIS na faʻalavelaveina le talepeina o loʻu fale aʻo ou i ai
fa'atulagaina o se fonotaga fa'afeagai ma le fa'alapotopotoga fa'ava-o-malo, lua aso a'o lumana'i se
APEC (Asia Pacific Economic Cooperation) Fonotaga a Minisita o Fefa'atauaiga na amata ile
Kalaiesetete. O le talepeina na tupu i le lua vaiaso talu ona suia le tulafono na faʻamautinoa ai i matou
o le a le faia e le SIS le mata'ituina o so'o se tasi o lo'o faia fa'aletulafono
fautua, tetee poo le tetee. O lea lava teuteuga sa iai se finauga
toe faauigaina o le saogalemu. Na faʻaopoopoina le "faia o se sao i New
manuia fa'ava-o-malo a Sila po'o le manuia o le tamaoaiga" i se mea o iai
“puipuiga o Niu Sila mai faiga o le sipai, sabotage, faiga faatupu faalavelave, ma
fa'alavelave, tusa lava pe fa'atonu pe leai pe fa'amoemoe e fai
totonu o Niu Sila”.
Security
ua leva ona faauigaina e lala sooupu le "faaseseina" e faamaonia ai le mataituina o gaioiga,
fa'alapotopotoga ma tagata ta'ito'atasi o lo'o fa'alauiloaina manatu fa'aagafesootai, fa'apolokiki ma le tamaoaiga
ua manatu e lu'itauina ai mana'oga fa'ale-agafesootai po'o le tamaoaiga. Ae o le au faitio o le
1996 teuteuga na finau e faapea o le toe faauigaina o le "saogalemu" na maua ai e le SIS se
carte blanche e sipai i tagata tetee o tupe teu faʻatulafonoina mai fafo ma leai se totogi
fefa'ataua'iga, ma Maori na lu'iina faiga fa'avae, faiga ma pulega a le
Malo o Niu Sila i totonu o aiga ma fono faavaomalo e pei o le UN. Aukilani
Na tusia e le polofesa o tulafono a le Iunivesite o Jane Kelsey e faapea “suiga i le faauigaga o
"Saogalemu" e foliga mai ua mamanuina e faʻamautu ai se isi tapunia o felafolafoaiga….
ute o se sosaiete faatemokalasi o le faamautuina lea o taunuuga sili ona lelei mo
ona tagata e ala i le sa'olotoga e tautala ai ma se tauvaga moni o manatu. E aliali mai
e ... lagona e le malo le le mafai ona faatumauina le tulaga quo i le feagai ai ma
felafolafoaiga saoloto ma tatala, ma o loʻo taumafai e faʻafefe ma mataʻituina i latou e
fa'amata'u e faalavelave i lona ala."
I
mulimuli ane aumai se mataupu tau le va o tagata faasaga i le Malo, ma molia ai le
SIS fa'atasi ma le solitulafono ma le su'esu'ega le talafeagai e soli ai le Tulafono Tau Fa'aofi a Niu Sila
Tulafono o Aia Tatau, e fa'amautu ai e leai se aiā fa'aletulafono o le SIS e ulufale atu ai i totonu o tagata tumaoti
meatotino. Ia Tesema 1998 na maua ai e le Faamasinoga o Talosaga Apili ia te au, le faaiuga o le
soli-i totonu faasolitulafono. I le tali atu, o le Malo o le National Party i lena taimi - fesoasoani e le
Tete'e a le Leipa, fa'atopetope atu i tulafono fa'alautele le malosi o le SIS e
fa'atagaina i latou e ulufale atu i meatotino tumaoti, ma fa'amaonia uma isi mea
SIS talepeina i le va o le 1977 ma le 1999.
In
Fepuari 1999, na totogi ai e le SIS ia Dame Stella Rimington, sa avea muamua ma ulu o
O le MI5 a Peretania e lele i Ueligitone o se molimau poto e lagolago le
suiga tulafono ua tu'uina atu i le SIS malosiaga e ulufale ai. Sa ia fai mai e aunoa ma le
malosi e ulufale ai i meatotino e faʻapipiʻi ai masini faʻalogo, e le mafai e le SIS ona taʻalo a
vaega atoa i le sosaiete faʻavaomalo faʻavaomalo. Mulimuli ane i lena masina, FBI
Na asiasi atu le faatonu o Faamasino Louis Freeh i Ueligitone e talanoaina le puipuiga a le APEC
fuafuaga ma le SIS, Leoleo ma le Palemia.
E ui lava
tetee a tagata lautele, o le tulafono na pasia a o lei oo i Niu Sila le tele
fa'agaioiga saogalemu mo Setema 1999's APEC Summit. O le faauigaga o
"Saogalemu" sa le'o fa'aogaina i se fa'amalositino teuteu e fa'ate'aina
atugaluga i lona lautele.
Ona,
i le masina o Me talu ai, lua taseni iuni a tagata faigaluega, faʻalapotopotoga faʻalapotopotoga, aʻoaʻoga, lotu
ma ta'ita'i fa'apolokiki na vala'auina se su'esu'ega a le palemene ile CIS a Leoleo
matafaioi i le tulimata'i o fa'alapotopotoga fa'apolokiki ma tagata fa'agaioiga.
lea
sosoo ai ma se mataupu a le High Court na aumai e le alii faiaoga o le iunivesite o David Small faasaga
le Leoleo, ina ua mae’a su’esu’ega a leoleo – e fa’apea mo le “faiga pomu
meafaigaluega” a o matou fale i totonu o aso talu ona ia mauaina le mea ua faaletonu
SIS talepe i totonu. I le faʻamaoniga, na faʻatagaina e le CIS le pueina o tagata auai i se
po o suega su'ega tupe ma fa'ata'ita'iga to'afilemu, matamata i lo'u fale ma
fale faigaluega, ma le mataituina o le auai i fonotaga i le lalolagi atoa ma isi
atugaluga o le amiotonu lautele, i se vaitaimi o le tele o tausaga. Sa latou fesoasoani malosi
le SIS i le ufiufiina o le latou talepe fale. Na taʻua e se tasi o le CIS o Dr
Small na muamua oʻo mai ia te ia i le 1980s, e ala i le tusiaina o tala
e uiga i mataupu o le tutoatasi o le Pasefika – e le o ni faamaoniga o ni solitulafono.
Maori
o lo'o mata'ituina lelei e le au atunu'u. I le 1997 fale o lua
O loia Maori o lo'o lagolagoina le pule a le atunu'u na malepelepe i le
taimi e tasi i aai eseese. Na'o le mea lava na fa'alavelaveina i tulaga uma e lua
o pepa e uiga i suiga fa'avae i Niu Sila ua uma ona fa'asalalauina e tagata lautele
vaega. I le 1999, na faaalia ai e le Ueligitone Maori Legal Service e faapea o se tagata tutoatasi
Sa salu e le ofisa o le puipuiga malu ona ofisa ma iloa ai o loo faia ni telefoni
taofia i fafo. Na maua foi e le loia Maori ma le tagata galue o Annette Sykes
o lo'o tata'i ana telefoni ma tu'u i luga ia te ia se masini su'esu'e nofoaga
taavale. Na gugu Leoleo ma le SIS. Loia a Maori Legal Service Taki Anaru
fai mai na ia mautinoa o le SIS o loʻo faʻalavelaveina le tele o tagatanuu Maori "ona
ua matua lautele le faauigaina o le saogalemu o le atunuu i nei aso”.
fou
O ofisa o le atamai ma le puipuiga a Sila e tumau pea le le mautonu e uiga ia latou
fa'atatau i le taimi nei ma lo latou fiafia i feso'ota'iga fa'aeletoroni i le va
activists. Ae o se lipoti a Aukuso 2000 Canadian Security Intelligence Service,
"Anti-Globalization - O se Faʻasalalauga Faʻaaliga" fautuaina le "faʻaeteete
mataʻituina” o fesoʻotaʻiga Initaneti i le va o tagata taʻitoʻatasi ma vaega e tetee
i le lalolagi atoa “e fuafua ai faamoemoega ma sini a tagata fa'aalia, ma
e taofia ai mea tutupu e leʻi mafaufauina.” I tausaga talu ai nei, Kanata ma Ausetalia
fa'agaioiga mata'ituina a le setete o lo'o fa'atatau i fa'alapotopotoga a Tagata Atunu'u
ua tosina mai ai le faalauiloaina le fiafia.
Faʻafitauli
o lona ata o se atunuu na manumalo i Amerika i luga o le mataupu faaniukilia, New
O lo'o tumau pea lava Niu Sila i lalo o se konekarate laiti i le Western Alliance's
fa'asalalauga fa'ava-o-malo fa'apotopotoina ma le mata'ituina. Mo se
pulega na faavae i le nofoia ma le aveesea o Maori, ma o lea lava
fa'aipoipo i fa'atauga fa'atamaoaiga fa'aletamaoaiga, i totonu o le atunu'u, i latou e lu'iina
pulepule colonial ma tamaoaiga orthodoxies ma latou fesootaiga i fafo o
manino lelei le manatu o se taaloga talafeagai mo le mata'ituina.
In
o lana talosaga e faalautele atu le malosi o le SIS, Leoleo ma le GCSB, o le faigamalo a Clark
fa'alo'ese nisi fesili le lelei e uiga i matafaioi a nei lala sooupu
mata'ituina ma le pulea o feeseeseaiga i totonu o aiga. Fa'ata'ita'i ile Blair's New Labour,
(lea faatoa fa'atulafonoina le draconian Terrorism Act 2000) na te taliaina ma le mafanafana.
Tolu Auala polokiki - aka "faʻavaomalo ma foliga ataata". E foliga mai
tutusa le tuuto i le faatumauina ma le faalauteleina o le tulaga saogalemu o le atunuu
meafaigaluega, ma usitai ma le naunautai i manaoga o lona atamai sinia
paaga i Amerika ma Peretania. Mo upu uma, e faigata ona iloa
i le va o vaega faaupufai tetele a Niu Sila, Leipa ma le National, i
mataupu tau le saogalemu ma le atamai. Fa'atasi, e iai a latou numera i totonu o le Palemene
e unai le suiga o le tulafono.
tele
E faitau e tagata Niu Sila mamoe e momoe. Ae o le atunuu o Niu Sila
o lo'o fesoasoani pea le setete o puipuiga i ana uo Western Alliance e faitau fa'apolokiki
tagata tetee.