Het is onmogelijk om niet ontzet te zijn door de spiraal van gebeurtenissen. Een onnozele racistische cartoon wordt verheven tot een totem van de westerse democratie en de ontkenning van de holocaust wordt een symbool van verzet tegen het imperialisme.
De boodschap in de Deense cartoon was bot: er werd een vergelijking getrokken tussen moslims en terroristen, tussen de islam en moorddadig geweld. Het was verstoken van humor, ironie, artistieke of sociale verdienste, maar toch namen redacteuren in heel Europa de taak op zich om het te publiceren. Ze deden dit, zo beweerden ze, als een ‘test’ van de vrijheid van meningsuiting. Nu zijn de westerse media vaker wel dan niet voorzichtig met het op de proef stellen van de vrijheid van meningsuiting, vooral als het gaat om het blootleggen van overheidsgeheimen of het in verlegenheid brengen van rijke mensen die graag hun toevlucht nemen tot smaadadvocaten. Er is een breed scala aan aanstootgevende beelden – racistisch, pornografisch – die ze routinematig weigeren te publiceren. Maar als het om de Deense cartoon ging, werden de gebruikelijke remmingen terzijde geschoven. Wat duidelijk blijkt uit de verklaringen van de redacteuren en hun aanhangers is dat wat zij graag op de proef wilden stellen, geen abstract principe was, maar de bereidheid van een minderheidsgroep om zich te conformeren aan de aannames van de meerderheid.
Luisterend naar westerse commentatoren die zich afvragen of ‘we’ te veel concessies hebben gedaan aan ‘culturele verschillen’ en in hoeverre ‘culturele diversiteit’ verenigbaar is met ‘onze democratische waarden’, vraag ik me af welke geschiedenis boeken die deze mensen hebben gelezen. Hebben ze de honderd jaar gemist waarin niet-westerse volkeren vochten voor elementaire democratische rechten tegen de westerse koloniale machten? Hebben ze ‘onze’ slavenhandel, ‘onze’ genociden, ‘ons’ gebruik van massavernietigingswapens gemist? Hebben ze de ‘cultuuroorlogen’ gemist die de VS al twintig jaar teisteren, in de loop waarvan een goed gefinancierde rechtse religieuze beweging succesvolle aanvallen heeft uitgevoerd op de wetenschap en de persoonlijke vrijheid? De huidige relatieve openheid van de westerse samenleving moest stukje bij beetje aan de recalcitrante elites worden onttrokken, en wordt vandaag de dag in de eerste plaats bedreigd door de eigen regeringen.
Afkomstig van Britse commentatoren, leden van een beruchte eentalige meerderheid wier kennis van andere culturen vaak beperkt is tot het menu van een ‘Indiaas’ restaurant (meestal gerund door een Bengaalse of Pakistaanse), komt de klacht dat moslims zichzelf hebben afgesneden uit de wijdere wereld is rijk. Natuurlijk niet zo rijk als de lezingen over democratie en tolerantie van degenen die het internationale recht schenden, de burgerbevolking geweld aandoen en de mensenrechten schenden. De mythologie die grofweg in de cartoon wordt uitgedrukt, krijgt dagelijks een dodelijke impact in Irak, Palestina, Guantanamo en op de straten van Europa, waar onschuldige moslims worden behandeld en gestraft als ‘terroristen’.
Veel van degenen die het recht om te beledigen verkondigen, lijken geschokt en verontwaardigd als er op de juiste manier aanstoot wordt genomen. Hetzelfde principe dat de cartoonist beschermt, beschermt ongetwijfeld de idioot verkleed als zelfmoordterrorist. Maar terwijl de islamitische reactie op de cartoon als pathologisch wordt gepresenteerd, ontsnapt de westerse mentaliteit die aan de basis ligt van de cartoon aan onderzoek.
De affaire is gedeeltelijk ingegeven door sensatiezucht in de media. Etnische polarisatie – reëel of ingebeeld – zorgt voor drama en emoties. Cruciaal is dat de markt die de media in heel Europa willen veroveren overwegend blank en niet-moslim is. Op deze markt krijgt de berichtgeving over jihadistisch extremisme een wellustig tintje. Het is exotisch, bedreigend en het zorgt ervoor dat de blanke Europeaan zich zelfvoldaan en superieur voelt. Producenten en redacteuren zijn terughoudend om het toe te geven, zelfs tegenover zichzelf, maar de diepgewortelde aannames en de etterende wrok van de blanke suprematie zorgen ervoor dat het verhaal weerklank vindt bij lezers en kijkers en bepalen de manier waarop het is opgebouwd.
Het debat over de vraag of, waar en wanneer het aanvaardbaar zou kunnen zijn om de vrijheid van meningsuiting te beperken, is zowel moeilijk als noodzakelijk. Maar dat is niet het terrein dat hier wordt verkend of ‘getest’. In plaats daarvan is de discussie gevangen gezet in twee verwante paradigma's, die beide onwerkelijk en vertekenend zijn. De één stelt ‘multiculturalisme’ tegenover ‘integratie’ en de ander plaatst ‘de islam’ tegenover ‘het Westen’. Het eerste weerspiegelt niet in de verste verte de manier waarop mensen leven, de veelheid en vloeibaarheid van feitelijke sociale relaties. De keuzes die het biedt zijn onwerkelijk. De tweede biedt een botsing van incommensurabele abstracties, waarin zoveel wordt weggelaten, niet in de laatste plaats de autoritaire en hiërarchische stromingen in het westerse denken en de humanistische en egalitaire stromingen in het islamitische denken.
De grimmige perversiteit van het paradigma is benadrukt door de opdracht voor een Iraanse krant om holocaustcartoons te laten maken, nadat president Ahmadinejad publiekelijk de ontkenning van de holocaust had omarmd. Dat joden zo breed gezien moeten worden als proxy voor het Westen is een feit vol tragische ironie. De ontkenning van de Holocaust is niet alleen een ontkenning van de gemeenschappelijke menselijkheid en een aanval op het menselijke geheugen, het laat Europa ook vrij van een misdaad die de aanspraken op superioriteit van de beschaving belachelijk maakt. De predikers van antisemitisme in moslimmaatschappijen importeren een zeer Europese ideologie, een ideologie die altijd onlosmakelijk verbonden was met het bredere discours van westers kolonialisme en raciale superioriteit. Antisemitisme biedt inderdaad een sjabloon voor islamofobie. De Deense cartoon doet, zoals algemeen is opgemerkt, op griezelige wijze denken aan de nazi-cartoons die joden demoniseerden (en ook aan de Engelse cartoons waarin bommenwerpende Ieren worden afgebeeld).
Voor de vele moslims en ook niet-moslims die de valse paradigma's verwerpen, zijn de afgelopen weken pijnlijk frustrerend geweest. De realiteit van sociaal onrecht, economische ongelijkheid en Amerikaans-Brits militarisme die achter het schouwspel van de cultuurclash schuilgaan, lijkt voorlopig overschaduwd te zijn door de media-hypnotiserende flits en donder.
[loopt af]
ZNetwork wordt uitsluitend gefinancierd door de vrijgevigheid van zijn lezers.
Doneren