In 1988 werden na 21 jaar militaire dictatuur de eerste verkiezingen voor gemeenten gehouden. In de 1,3 miljoen inwoners tellende stad Porto Alegre won Partido do Trabalhadores (PT). In 1989 nam de eerste PT-burgemeester van Porto Alegre plaats. 1989 was ook het jaar waarin de arbeidersjongen en vakbondsleider Lula zich voor het eerst kandidaat stelde voor de presidentsverkiezingen – en iedereen verraste door bijna te winnen.
Participatieve democratie maakte deel uit van het verkiezingsprogramma van 1988, maar niemand wist wat het was. We hebben tijdens de verkiezingscampagne gezegd dat we wilden regeren met deelname van het volk, met volksraden, maar we wisten niet eens wat dat eigenlijk was. Er was geen andere eerdere ervaring hiermee in Brazilië. We wilden de manier van regeren radicaal veranderen en we dachten dat participatieve democratie mogelijk zou zijn. We zijn begonnen met de begroting omdat we dachten dat dit het belangrijkste en meest dringende was om open te stellen.
Tegenwoordig nemen jaarlijks meer dan 50 mensen deel aan het proces van de participatieve begroting. Het proces begint in maart en duurt tot eind januari. De stad is verdeeld in 000 districten en 16 thematische commissies die zich bezighouden met vraagstukken die de hele stad aangaan. Mensen engageren zich in hun districten of in de thematische commissies. De lokale overheden gaan naar elk districts- en thematisch comité en presenteren de evaluatie van de investeringen van het voorgaande jaar, het investeringsplan en de statuten van het OP.
Nadat de gemeente heeft gedefinieerd welke drie gebieden prioriteit krijgen, wordt de investering toegewezen op basis van drie criteria:
2. infrastructuurvereisten
Dit is waar de omkering van de prioriteiten plaatsvindt. Het tweede punt is het belangrijkste: het herverdelen van de rijkdom en het helpen van de gebieden die deze het meest nodig hebben. Het grootste deel van de taart zal altijd daar terechtkomen waar de behoefte het grootst is, dat is een garantie die in het proces is ingebouwd. Er wordt een investeringsplan gemaakt op basis van de uitkomst van het OP-proces, evenals een begrotingsmatrix die door het lokale parlement moet gaan.
Dit betekent dat het OP-proces een macht is die parallel loopt aan de gemeentelijke macht en dat betekent ook conflicten en botsingen met het lokale parlement, waar de oppositie tegen de PT de meerderheid heeft. De participatieve begroting bestaat sinds 1989, omdat de PT sindsdien elke verkiezing voor burgemeester heeft gewonnen. Dat is dertien jaar dat het proces zich heeft ontwikkeld en dertien jaar lang heeft de oppositie er kritiek op gehad. De eerste zes jaar van OP was de oppositie eenvoudigweg tegen het begrotingsproces. De jaren gingen voorbij en toen ze zagen dat het proces populair was en dat de participatieve democratie een sterke volksbasis in de stad had, veranderden ze van tactiek. Nu is niemand tegen het OP, maar de oppositie wil het institutioneel maken, zodat alles via het lokale parlement moet gaan. Onder de lokale afgevaardigden van de oppositie bestaat er sterke kritiek dat de representatieve democratie – waarvan zij beweren dat deze de basis van de democratie is – haar belang verliest.
En het heeft zowel praktisch als politiek een verschil gemaakt. Tegenwoordig hebben de inwoners van de stad toegang tot verharde wegen, riolering, watersysteem, afvalinzameling en zijn er meer dan 70 scholen gebouwd. De herverdeling nam toe, en ook de publieke sector. Als een multinational naar de stad komt, wordt deze altijd verwelkomd onder de voorwaarden die de lokale overheid samen met de gemeenschap stelt. Het idee is dat de bedrijven zelf moeten betalen voor de problemen die zij veroorzaken. Het kan gaan over het bouwen van huizen voor mensen die verplaatst moeten worden, het aanleggen van wegen of het openstellen van wegen, het bouwen van bruggen of kleine boetiekjes voor het midden- en kleinbedrijf – en altijd belasting betalen.
Beslissingen nemen die niet de logica van de neoliberale mondialisering volgen, is niet eenvoudig, maar wordt veel gemakkelijker gemaakt als de beslissing wordt gelegitimeerd door participatie van het volk. De participatieve begroting in Porto Alegre is een van de weinige voorbeelden in de wereld van een participatieve democratie waarin burgers de mogelijkheid krijgen om economische beslissingen te nemen. In tegenstelling tot het neoliberale denken waarbij economen economische beslissingen moeten nemen en soms door economen die een regio niet kennen, zoals het IMF altijd doet. De ervaring met participatieve democratie in Porto Alegre is ook een voorbeeld van een grotere deelname aan beleid en besluitvorming.
Amerika Vera-Zavala rondt haar proefschrift af “Democratie in het tijdperk van de mondialisering: macht en tegenmacht met speciale verwijzing naar participatieve budgettering in Porto Alegre”