Улс төрийн амьдралын зааг дээр олон арван жил өнгөрсний эцэст сүүлийн хэдэн жил социализм эргэн ирж, нухацтай хэлэлцэх сэдэв болж байгааг харлаа. Орчин үеийн улс төрийн онолчдын дунд зах зээлийн социализм, бүх нийтийн суурь орлого, өмчийн ардчилал, зөвлөлийн коммунизм эсвэл ажлын дараах утопи нь капитализмаас хойшхи ирээдүйн талаарх бидний төсөөлөл байх ёстой гэсэн маргаан одоо төлөвшиж байна. Гэхдээ энэ мэтгэлцээн нь улс төрийн гүн ухаанд тулгуурлах нь ховор.
"Улс төрийн философи" гэж миний хэлэх гэж байгаа зүйл бол шударга ёсны онол, системчилсэн ёс зүй эсвэл хүний эрх чөлөөний талаарх өргөн тархсан ойлголт юм. Улс төрийн философичдын хийдэг зүйл бол зөвийг буруугаас, сайныг муугаас, зөвийг шударга бусаас ялгахад туслах үзэл баримтлалыг боловсруулах явдал юм. Социалистууд түүхэндээ энэ төсөлтэй ээдрээтэй харилцаатай байсан. Бид үүнийг хөрөнгөтний, одоогийн байдлыг засч залруулах, эсвэл зүгээр л шинэчлэгч гэж хардаж байна.
Энэ олон сэжигтэй зүйлийн талаар хуудас эргүүлэх цаг болжээ. Бидэнд зөвхөн системчилсэн шударга бус байдлын оношлогоо төдийгүй шударга ёс, эрх чөлөө, сайхан амьдралын жор хэрэгтэй. Бидэнд эдгээр жорууд нь бүх нийтийг хамарсан, шашин шүтлэггүй, хөрвүүлээгүй хүмүүсийн анхаарлыг татахуйц, ирээдүйд итгэх итгэлтэй байх хэрэгтэй. Мөн бид социализмыг боломжтой, хүсүүштэй, шударга гэдэгт итгэх итгэлээ сэргээх хэрэгтэй.
Социализм шударга ёсыг эсэргүүцэх үү?
Шударга ёсны тухай онол гаргахад уламжлалт социалист үзэл баримтлалыг тодруулж эхэлье. Шударга ёс бол хөрөнгөтний идеал гэсэн санаа зовоосон эхний санаа нь үндэслэлтэй. Эрх чөлөө, тэгш байдал гэх мэт либерал үзэл баримтлал нь нийгмийн гүн гүнзгий хуваагдалтай нийгмийн газар дээр шударга ёсны тухай нэхэмжлэлүүд гарч ирдэг. Нийгмийн хуваагдлыг бүрхэгдэг ижил үзэл санааг ашиглан нийгмийг үндсэн өөрчлөлтийн талаар маргах нь амаргүй.
Хоёрдугаарт, үр дүнд нь шударга ёсны тухай нэхэмжлэл нь одоогийн нөхцөл байдлыг засах хандлагатай байдаг. Шударга ёсны талаарх хүмүүсийн зөн совинг нэрлэсэн үнээр нь авч үзэх нь дэндүү амархан. Зах зээл нь бидний үнэт зүйл, мэдрэмж, ёс суртахууны зөн совинг бүрдүүлдэг бөгөөд энэ нь нийгмийн янз бүрийн асуудлыг нууцалж буй статус-кво-г бэхжүүлдэг. Ийм нөхцөлд социалист үзэл санааг хууль ёсны болгохын тулд одоо байгаа хэм хэмжээ эсвэл хүмүүсийн бодит хүсэл, давуу талыг эдгээр хэм хэмжээтэй харьцуулах нь үнэмшилгүй юм.
Гурав дахь эсэргүүцэл бол идеалын хөрөнгөтний шинж чанар, түүний олон үзэл суртлын гажуудал нь найдваргүй шинэчлэлтийн улс төрийн стратегид хүргэдэг. Капитализм дахь "шударга ёсны" үзэл санаа нь хууль, шүүх, парламентын тогтолцоогоор дамжуулан капиталист ноёрхлыг хууль ёсны болгодог; Иймд ийм институцуудыг дэмжих улс төрийн бүтцийг хадгалахын төлөө өөрийгөө зориулах нь тэдний нийгмийн үндэс суурийг үндсээр нь эсэргүүцэх бараг боломжгүй болгодог. Эрс өөрчлөлт нь хүмүүсийн одоо байгаа зарим үндсэн үнэт зүйлсэд эргэлзэхийг шаарддаг.
Гэвч социалистууд өнөөдөр манай улс төрийн өрсөлдөгчид социализмын шударга ёсны харилцааны асуудлыг хэрхэн тавьж байгааг бодох ёстой. Либералууд мөн социализм ба шударга ёс нь хоорондоо нийцэхгүй, гэхдээ өөр өөр шалтгаантай гэж маргадаг.
Нэгдүгээрт, либералууд социализмыг урьдчилан таамагладаг гэж үздэг сайхан амьдралын тухай нэг санаа, тэр нь либерал бус. Социализм хувь хүний ашиг сонирхлыг нийтлэг сайн сайхны төлөө нийцүүлэхийг эрмэлздэг ангигүй нийгмийг бий болгох амьдралын төсөлд хувь хүн бүрийг оролцуулахыг шаарддаг. Социализмын байр суурь нь ардчилалд шаардлагатай сайхан амьдралын үзэл санааны олон ургалч үзлийг үр дүнтэй үгүйсгэдэг гэж шүүмжлэгчид хэлдэг. Хувь хүн өөрөөсөө илүү нийгмийн эрхэм зорилгыг бүрэн тодорхойлохыг шаардахдаа социалистууд хүний амьдралын эвлэршгүй олон талт байдлыг анхнаасаа үгүйсгэдэг. Ангигүй ертөнцөд социалистууд хүн төрөлхтний өрсөлдөөн, харилцаа холбоо, олон талт байдлын талаар төсөөлдөг. Энэхүү төсөөллийн ертөнц нь либерализмын хадгалдаг олон ургальч үзлийн баримтыг үгүйсгэснээр нийгмийн ялгааг арилгадаг.
Хоёрдахь либерал эсэргүүцэл бол миний нэрлэж буй "Америкийн бамбарууш!" эсэргүүцэл. Энэ нь дараах байдалтай байна: "Танд капитализмын талаар маш муу тохиолдол байна (нэлээн харгис юм шиг санагдаж байна!), Гэхдээ капитализмын янз бүрийн хэлбэрүүд байдаг, та харахгүй байна уу, та нарын үүнийг эсэргүүцэж байгаа нь зөвхөн хязгаарлагдмал зүйлд л хамаатай. Хүний амьдралд дасаагүй капитализм." Карл Поппер зөвхөн капитализм эсвэл социализм гэсэн хоёр боломж биш, харин капитализм дотор олон боломж байдаг гэж алдартай. (Жишээ нь, Скандинавын орнуудад капитализмын илүү хүмүүнлэг хувилбарууд байдаг.) Социализм нь эсрэгээрээ маш цөөхөн сорттой байдаг. Энэ бол олон ургальч үзэл, үзэл суртлын олон талт байдлыг улс төрийн ширээнээс авч хаядаг нийгмийг оновчтой оновчтой болгох явдал юм.
Гурав дахь либерал эсэргүүцэл бол капиталист тогтолцоонд улс төрийн эрх мэдлээ урвуулан ашиглахаас урьдчилан сэргийлэхэд социалист системээс илүү хялбар байдаг. Хэрэв социализмыг үйлдвэрлэлийн хэрэгсэл, төвлөрсөн төлөвлөлтийг нийтийн эзэмшил гэж ойлгодог бол социализм нь авлигыг төрийн институци болгон бий болгодог. Зах зээл шиг өрсөлдөж буй эрх мэдлийн төвүүдэд тусгаар тогтнол олгохыг зөвшөөрдөггүй төрийн бүтэц нь хувь хүмүүсийг эрх баригч бүлэглэлийн өршөөлд автуулж, тэр бүтцийг ашиглан өөрийгөө баяжуулж, хараа хяналтгүй болгодог.
Нөгөөтэйгүүр, капиталист ардчилсан орны сонгогчид эдийн засгийн асуудалд сайн эсвэл муу хариу өгөхийн аль нэгийг сонгох боломжтой бөгөөд энэ нь төрийн албан хаагчдыг олон нийтэд илүү хариу үйлдэл үзүүлдэг. Энэхүү улс төрийн эрх чөлөөний үндэс нь бараа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ, ажлын байрны сонголт юм. Төрөөс өгсөн бүхнээ авахыг албадахгүй бол төр олон нийтийн зөвшөөрлөөс илүү хамааралтай бөгөөд энэ нь авлига цаашид үргэлжлэх, газар авах магадлалыг бууруулдаг. Үүний эсрэгээр социализм нь гадны шүүмжлэлд дайсагнасан том, тунгалаг, хариуцлагагүй хүнд суртлыг зүгээр л бий болгодог.
Ардчилсан социализм гэж юу гэсэн үг вэ?
Эдгээр эсэргүүцлийн нийтлэг зүйл бол социалист улс төр нь үндсэндээ либерал бус байдаг, учир нь социалистууд өөр үзэл бодол, ардчилсан хэлэлцүүлэг, иргэний эрх чөлөөг хангахуйц шударга ёсны үзэл баримтлалтай байх нь зүйтэй гэдгийг хүлээн зөвшөөрдөггүй.
Социалистууд шударга ёсны тухай ярих дургүй байдлаа орхиж, социализм яагаад либерал үнэт зүйлстэй нийцэж байгааг хоёр шалтгаанаар илэн далангүй тайлбарлах хэрэгтэй.
Нэгдүгээрт, нийгмийн шүүмжлэлийн цэвэр сөрөг арга замаар ирээдүйд итгэх итгэлийг хэрхэн бий болгох нь тодорхойгүй байна. "Сөрөг" гэж би оношийг тавьдаг боловч эерэг жор боловсруулахаас татгалздаг шүүмжлэлтэй байр суурийг хэлж байна. Карл Маркс "ирээдүйн хоолны газруудын жор" бичихээс татгалзсан нь алдартай: тэрээр ирээдүйн социалист нийгэм ямар байх талаар нарийвчлан хэлэхийг оролдох ёстой гэсэн санааг үгүйсгэв. Энэхүү хандлага нь хувьсгалт хөдөлгөөн урагшлахын хэрээр улс төрийн реализм, ардчилсан хэлэлцүүлгийг бий болгож, социализмыг байгуулах явцад бид ямар байдгийг олж мэдэх ёстой.
Гэхдээ 2022 онд зүүнийхэн энэ байр сууриа баттай барих нь хачирхалтай биш гэж үү? Бидний олонх нь уур амьсгалын өөрчлөлт, дэлхийн зогсонги байдал, шилжилт хөдөлгөөн зэрэг олон тооны хямралын талаар бараг апокалипсит болсон хэдий ч эдгээр хямралыг үүсгэж буй дэлхийн капиталист эдийн засгийг өөр социалист хувилбарын тухай нэн даруй, тодорхой төсөөлөлд хүрэх боломжгүй хэвээр байна.
Хэрэв улс төрийн нөхцөл байдал олон хүний бодож байгаа шиг муу байгаа бол зүүнийхэн гал тогооны өрөөнд тогооч ажиллуулахгүй байж чадах уу? Хэрэв бид урагшаа бодох чадвараа ч алдсан бол манай тогооч нарт тавьсан энэхүү түүхэн хориг нь ёс суртахуун, улс төрийн оролцоо, үр дүнд нь фатализмаас өөр хэлэлцүүлэгт юу нэмж байгааг би олж харахгүй байна.
Хоёрдугаарт, социалистууд үргэлж улс төрийн төдийгүй эдийн засгийн ноёрхлыг эрэлхийлсээр ирсэн бөгөөд энэ нь хөдөлмөрийн улс төрийн манлайлал хүн бүрт ашигтай гэдэгт нийгмийн олонхийг итгүүлэх явдал юм. Хүн ажилчин биш ч гэсэн социализмыг хүсүүштэй болгож чаддаг байх ёстой. Шударга ёсны тухай итгэл үнэмшилгүй бол тэрхүү мажоритар зорилгыг ажил хэрэг болгох найдвар бараг байхгүй.
Энэ нь хувь хүн нэгдлээс илүү чухал гэсэн үг биш юм (өөрөөр хэлбэл "индивидуализм"). Гэхдээ социалистууд өөр төрлийн нийгмийн бүтцэд хувь хүмүүс адилхан сайн хөгжиж чадна гэдгийг харуулах хэрэгтэй. Тэд хүний эрх чөлөөний тухай ойлголтоос нэг капитализмаас илүү баялаг, илүү халуун дулаан зүйлийг хүлээж чадна, хүлээх ёстой гэдгийг хэлэх нь бидний нуруун дээр байна.
Социализмын эсрэг олон либерал аргументууд нь социализм нь дээрээс доошоо төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засаг байх ёстой гэсэн таамаглал дээр тулгуурладаг. Социализмыг нэгэн төрлийн болгож, нийгмийн ялгааг бууруулж, улмаар улс төрийг үгүйсгэж байна гэсэн маргаан социализмын улс төрийг нухацтай авч үзэхэд үнэмшил багатай байх болно. Саяхан Аарон Бенанавын асуусанчлан ирээдүйн социализм яагаад “нэг төвлөрсөн төлөвлөгөө биш, зайлшгүй шаардлагатай, чөлөөт үйл ажиллагаатай харилцан уялдаатай, давхардсан хэсэгчилсэн төлөвлөгөөнөөс бүрдэж болохгүй гэж?” төлөвлөлт өмнөхөөсөө чанарын хувьд өөр байж болох бөгөөд зах зээлийн механизмд илүү хязгаарлагдмал хүрээг үлдээж, харин бусад үнэт зүйлсийг эдийн засгийн амьдралын үндсэн урсгалд шингээж болно. Хүн хөдөлмөрийн бүтээмжийг дээшлүүлж, цагийг хэмнэж, илүүдэл бий болгох технологийн хөгжлийн төлөвлөгөө гаргаж болох ч хөрөнгө оруулалтыг ардчилсан болвол энэ төлөвлөгөөг бусад төлөвлөгөөтэй хольж болно. Тухайлбал, иргэд төсвийн орлогоос илүү гарсан хөрөнгөө урлаг, хүүхэд, ахмад настны асрамжид зарцуулах уралдаан зарлаж болно. Социализм нь олон ургальч үзлийг улс төрийн амьдралын үндсэн баримт гэж үзэх ёстой энэхүү асар том нийгмийн өөрчлөлтийг хөнгөвчлөх ардчилсан улс төрийн бүтцийг шаардах болно.
Хүмүүс аль хэдийн байгаа институцийн бүтцийг хэрхэн өөрчлөхөөс шалтгаалж социализмын янз бүрийн хэлбэрүүд байж болно. Хойд Америкийн социализм нь Европын социализмаас өөр харагдах бөгөөд энэ нь Өмнөд Америкийн социализмаас өөр харагдах болно, учир нь тэдний төрийн институци, хөгжлийн хэрэгцээ маш олон янз байдаг. Жишээлбэл, би Хойд Америкийн Их Талуудаар цахилгаан төмөр зам барих томоохон бөгөөд гайхамшигтай төслийг төсөөлж байна, тэнд тариаланчид Чикаго руу малаа илгээж байгаа баруун өмнөд хэсэгт тариаланчдын зөвлөлтэй үр тарианы үнийг зохицуулдаг зөвлөлтэй байдаг. Үйлдвэрчний эвлэлүүд хөрөнгө оруулалтын зөвлөлтэй уялдуулан хөдөлмөрийн зах зээлийн идэвхтэй бодлогыг хариуцаж байх хооронд ХБНГУ-ын хамтын тодорхойлох тогтолцоо удирдлагын хяналтыг бүхэлд нь ажилчдад шилжүүлж байгааг би төсөөлж байна.
Авлигад онцгой өртөмтгий нэг төв эрх мэдэлд тулгуурладаггүй социализмтай болох олон арга бий. Хяналт, тэнцвэрт байдал социализмын үед ч байж болно. Энэхүү нөөц бололцоогоо сайнаар хангадаг социалист улс төрийн онол нь хувь хүмүүст бидний юуг үнэлдэг, эсвэл хамтын хөдөлмөрийнхөө илүүдлийг хэрхэн хуваарилж, хөрөнгө оруулалт хийх талаар онцлон ярих, харилцан тохиролцох чадварыг олгохыг эрмэлздэг.
Бидний итгэл найдварыг хэрэгжүүлэх
Шударга ёсны тухай социалист үзэл баримтлал нь агуу оршин тогтнох мөрийтэй тоглоомын сайн шалтгааныг санал болгох ёстой: Яагаад хүмүүс капитализмаас цааш шилжилтийн үед өөрсдийн хувь заяагаа хаях ёстой гэж? Ийм шилжилт нь биднийг муугаар өөрчлөх хөшүүргийг арилгаж, оронд нь сайн тал руу дасан зохицоход тусална гэдэгт хүмүүс итгэх ёстой. Жишээлбэл, иргэний эрх чөлөө алга болохгүй гэдэгт тэд итгэлтэй байх ёстой.
Зарим социалистуудын хэлдгээр “шударга ёс” зайлшгүй шинэчлэлийн шинж чанартай байдаг уу? Магадгүй, гэхдээ найдваргүй тийм биш. Социализмын шилжилтийн үед хүмүүсийн одоогийн эрх чөлөөтэй ажиллах чадавхийг өргөтгөх, илүү олон хүнтэй хамтран ажиллах боломжийг олгох, ирээдүйн чөлөөт нийгэмд зайлшгүй шаардлагатай илүү их туршлага, мэдлэгийг бий болгох олон шинэчлэл шаардлагатай болно. Дэлхийн эдийн засгийн тогтолцоонд давамгайлах зайлшгүй шаардлага болох тийм ноцтой зүйлтэй хагарлыг зохицуулахын тулд ийм их зүйл шаардлагатай. Ийм чадавхийг өргөжүүлж, одоо байгаа хүмүүсийг өөрсдөө "засах чадвартай" болгохгүй шинэчлэлээс хувьсгал хүртэл арга байхгүй.
Ямар шинэчлэл хагарал руу хөтөлж байгааг тодорхойлоход амаргүй. Гэхдээ ард түмэн социализмын үрийг энэ үйл явцад ургаж байгааг харж, шударга ёсны үржил шимт үндэс болсон гэдэгт итгэж, эрх чөлөөний зүг чигээ өөрчлөх чадвартай байх хэрэгтэй. Энэхүү түүхэн үйл явцад шударга ёсны ач холбогдлыг үгүйсгэнэ гэдэг нь олонхийн өмнө социализм өөрийгөө ёс суртахууны хувьд хууль ёсны болгохыг оролдох ёстойг үгүйсгэх гэсэн үг юм. Энэ нь социализмыг хүмүүс Отто Нейратын нэгэнтээ бичсэнчлэн эелдэг хүн гэртээ байгаа мэт сэтгэгдэл төрүүлэх итгэл найдвар гэхээсээ илүү айдас, тодорхойгүй байдлыг бий болгодог хоосон орон зай болгон хувиргаж, өөрийгөө сүйтгэж байна.
ZNetwork нь зөвхөн уншигчдынхаа өгөөмөр сэтгэлээр санхүүждэг.
Хандивлах