He tangata torangapu me nga tika tangata a Patrick Elie kua roa i Haiti. Ahakoa he tohunga kemu ia i runga i nga mahi hokohoko, he tangata kaingākau ia ki tona iwi me o ratou hitori.
I korero matou ki a Patrick Elie i Port au Prince mo te hitori o Haiti me te tutu taurekareka i roto i te horopaki o te Marama o te Marama Pango. E kii ana a Elie ko te hurihanga Haiti ehara i te mea he huihuinga nui mo nga Haiti, engari mo nga tangata o te ao katoa e whakaatu ana ko te herekore, ehara i te mahi pononga, ko te ahua o te tangata.
He pai te hanga a Elie i nga hononga i waenga i nga wa o mua o Haiti, me nga ahuatanga torangapu o naianei, i te mea kei te whakauru ano nga ope imperialist ki nga take o te motu. Pērā i te tau 1791, kei te tohe nga Haiti i tenei ra ki te whawhai ki te imperialism kaikiri me te koroni. Kua rereke nga ahuatanga me nga kupu, engari ko te nuinga ka noho tonu te keemu.
I uiuia e Aaron Lakoff raua ko Leslie Bagg
->Ki te tango i te putanga oro o tenei uiui, toro:
http://www.radio4all.net/proginfo.php?id=16412
P: Ko nga hitori o Haiti ka warewarehia i runga i te hiranga me te hiranga. Ka taea e koe te korero mo tenei hitori me te tikanga ki a koe hei tangata Haiti i tenei ra?
A: E tika ana koe ki te whakaatu ko te hitori o Haiti he huihuinga nui, he kaupapa whai tikanga, ehara mo te tangata mangu anake, engari mo te tangata katoa. I te wa i tutu ai nga pononga i runga i te papatipu i te tau 1791, a, i muri i te roa o te whawhai ki te ope taua Wīwī, i kaha ki te whakapuaki i te mana motuhake o Haiti me te mutunga o te mahi taurekareka, koinei te wa tuatahi i horahia e te iwi katoa te whakaaro o te herekore ki nga tangata katoa. Ehara i te mea ko tera anake, i whakaatu ano hoki ratou ko te mahi taurekareka ko te ahua kore noa, ko te herekore te ahua maori o te tangata.
I tua atu, ehara i te mea he whawhai whakapouri anake. He pakanga hoki mo te mana motuhake ki te koroni me te imperialism. I nga wa katoa e kii ana ahau ko nga Haiti i tua atu i te mea, hei tauira, i whakaarohia e nga Marxist ko te proletariat, ma te tuku i a ia ano, ka tuku noa i nga tangata katoa. I tenei wa ehara i te proletariat '“ he iti rawa. Ko nga taurekareka, i kiia he taonga. I tu tonu te whare taonga ki te whakaatu i to ratau tangata, na reira i wetekina ai te katoa. I roto i taua tikanga, he nama te ao katoa ki a Haiti me te hurihanga Haiti.
He iti noa nga tangata e mohio ana he aha nga mea i tangohia mo nga tangata he pononga, i noho kuare, a 60% o ratou i te wa o te tutu i whanau i Awherika. I mohio ratou mo tenei whenua i konei anake he momo puni whakatoranga. He whenua ke, he whenua kino ki a ratou. I nga wa katoa ka kii ahau he mea kaore e taea te mohio ka taea e tenei mahi whakamiharo te whakatutuki. Mo te hunga e tino pukuriri ana ki a Haiti me te iwi Haiti, e kii ana, 'pehea i muri mai i te 200 tau i muri i te mana motuhake kei te rawakore tonu a Haiti?' . E kii ana ahau me te kore e haere ki te riri a nga mana rangatira i tera wa (France, Great Britain, United States) ki te whawhai ki te repupiripia hou, ko aua koroni katoa he taurekareka i wehi i te hurihanga Haiti, a ka hiahia ratou ki te pupuri i taua mea. nui rawa atu. Kaua e wareware kei Haiti, ka tukuna e nga taurekareka i a ratou ano i te 1794. I nga USA, kaore i tae ki te 1865. I nga koroni French kaore i tae ki te 1848. I Cuba me Brazil, i muri mai. No reira e 50 matahiti na mua ’tu te mau Haiti i mua i te mau fenua e parauhia ra ‘te mau fenua maramarama’ no Europa.
Ano, me mohio tetahi i timata nga Haiti mai i te kore. Ehara i te rite ki era atu koroni pera i a Kanata, i Amerika ranei na nga Pakeha i haere mai ki te whakahaere i enei whenua ka motu noa nga hononga ki te whenua whaea. I uru mai ratou me nga ahunga whakamua me nga hanganga torangapu. Ko nga Haiti ki te whakaaro, ki te ngana ranei ki te whakahou mai i te kore. Na, he pono, mo nga Haiti koinei te rautau 3, ehara i te 21, na te mea me timata mai i te timatanga. Ki taku whakaaro ahakoa karekau he tangata e makona ki te ahua o Haiti i enei ra, kaua rawa e wareware kua 200 tau noa iho.
P: Ko tetahi whakaaro i puta mai i a matou i te noho ki Haiti mo nga wiki e 3 ko te nui o nga korero a te iwi me te whakaute e utua ana ki etahi o nga kiripuaki me nga kaiarahi i muri i tenei tutu taurekareka. Ka taea e koe te korero mo etahi o enei ahuatanga me o raatau hiranga ki Haiti i tera wa me enei ra?
A: Ae, ka kiia ko Toussaint (L'Ouverture) te tupuna o te mana motuhake o Haiti. Ko ia tenei tianara pango nana nei i tango enei roopu o nga taurekareka o tata nei ka huri hei hoia. I tana angitu ki te whakahaere i te motu katoa, ka mahia e ia he kaupapa ture hei whakakore i te mahi taurekareka. I whakamatau ano ia i tetahi mea i mua atu i tona wa. I ngana ia ki te noho tahi te pango, te ma, me te mulatto i roto i te whenua aniwaniwa. Ko enei mea katoa i whakangaromia e te pakeke me te poto o Napoléon, na te ngana ki te whakaara ano i te mahi taurekareka, i tino puta ai he pakanga iwi. Engari ehara te whawhai i te iwi "" mo te herekore.
Kei te mohio koe, i mau tinihangatia a Toussaint e te Wīwī, ā, ka whakahekea ki tētahi o ngā wāhi makariri rawa o Parani. I kohurutia ia, ka taea e koe te kii, na te mea i waiho ia kia mate.
Engari, ko te mea i tupu i muri mai i te wa o te raruraru i muri i te taunga o te ope a Napoléon me te hopukanga o Toussaint, kare i roa ka mohio etahi o nga tianara i hui ki te Wīwī i muri i te whakaraunga o Toussaint me huihui ratou, ehara i te mea noa. he herekoretanga mai i te taurekareka me te mana motuhake, engari ko te mana motuhake mena ka hiahia ratou ki te pupuri i to raatau herekoretanga. Koira te hui a (Jean-Jaques) Dessalines, he tianara mangumangu, me (Alexandre) Petion, he tianara mulatto. Ahakoa he hoariri ratou i etahi tau ki muri i te whawhai mo te mana, ka whakatau ratou ki te whakakotahi i a ratou ano kia toa ai te pakanga motuhake. Koia te mutunga o te hinganga o te Wiwi i te 18 o Noema, 1803, ka wehe katoa nga hoia me nga kai whakatō i Haiti.
Na ka hoki tonu matou ki enei toa, ina koa ki a Toussaint, engari ano hoki a Dessalines me Petion, na te mea e tohu ana ratou i te haki Haiti me te pepeha Haiti, 'l'Union fait la force'('I te uniana, he kaha' ).
Ki taku whakaaro i tenei ra i tenei wahanga motuhake i Haiti me titiro nui atu tatou ki tera tauira. He whenua kua tino wehewehea. Ka wehewehea te nuinga ki waenga i te hunga rangatira kua mau i te matauranga me te ohanga, me te nuinga o te hunga rawakore e mahi iti iho i te rua taara ia ra. Ko taua wehewehenga karekau e tau ki tetahi iwi whai oranga. E whakapono ana ahau he mea nui ake te titiro ki te tauira a Dessalines me Petion, me te ngana ki te whakatutuki i te taupatupatu i waenga i enei rangatira me te tini. Ki te kore ka mate tenei whenua.
P: Puta noa i te hitori o Haiti, kua whakawhäitihia nga iwi, he hierarchy iwi ranei, ahakoa ko nga mulatto i whai mana i mua i te mangumangu. Ko te hunga rangatira e kite nei tatou i Haiti i enei ra, hei tauira ko te Roopu 184, kei te arahihia e nga tangata ehara i te mea e kiia nei he pango. Kei a matou tonu te hunga whiriwhiri mulatto. He pehea te pupuri i tenei rarangi iwi i roto i nga tau?
A: Ka rite ki te nuinga o nga wa, ki te whai koe i tetahi hapori kaore i te tika, kaore i te taurite, ka kaha ki te whakaputa i a ia ano. He tino whakatau na te roopu roopu ki te aukati i tera.
Engari, me tino tupato tetahi ki te whakaahua i te wehewehenga o Haiti i roto i te tae, i nga tikanga iwi ranei. Ko tetahi take, ko te wehewehe te nuinga i waenga i nga tangata e whakaaro ana ki a ratou ano he Haiti, me nga tangata e whakaaro ana ko koe anake te mohio he iti ake to Haiti. Kare ratou e whakaaro he Haiti ratou, karekau he pa ki te tae. E pa ana ki te taha ahurea. E pa ana ki te 'présupposé'(kupu French). Ko te whakapae taketake i mahia e enei tangata ko te mea me kawe mai nga Haiti ki te ao, a, kia taea ai te mahi, me hanga e tatou hei kape tuarua a nga Pakeha, nga Amerika ranei.
Tuarua, ko te take he uaua ake ko te kore o nga mulatto e whakahaere i te ohanga o tenei whenua. Ka kitea e koe mena ka tino mahi koe i te rangahau ko te nuinga kua whakakapihia e nga Haiti o te takenga mai i waenganui-rawhiti. He rite tonu ta ratou mahi ki nga hapu, ki te marena, me era atu. Kaore e pai ana tenei ki te whenua pai. Me kimi huarahi tatou ki te whakauru i tenei hapori o waenganui-rawhiti ki Haiti. He whakahē to ratou taha, engari karekau he mea e kiia ana e au he whakapau kaha ki te whakauru i a raatau. Me mahi tena, kare he whenua kua wehewehea, he tikanga mo te aituā.
Kua whakaatuhia te iwi Haiti ki te ao he hitori tutu. Titiro ki te iti o te tutu i te wa e whakaaro ana koe ki te wehewehenga hapori, ki te tohatoha taonga ki tenei whenua. Ka titiro koe ki a Jamaica (ka whakatauritea ki a Haiti), ahakoa te pikinga nui o te tutu i roto i nga tau e rua kua taha ake nei, kei a matou tonu te reiti kohuru ko te haurua o te iwi o Jamaica. Ka korero koe mo te hitori o Haiti ko tetahi o nga tino tutu o te ao, he tino hogwash tenei. Tuatahi, he whenua tenei kua 200 noa iho nga tau, a he uaua te timatanga o ia whenua. Ka mau koe i nga korero o Parani i te wa o nga Kingi o mua atu i te tau 1789, ko nga tutu i konei, ko te paihana ki reira….he penei.
Engari ano, he aha to whakaaro ki te tutu he wahanga o to hitori? Ko te tutu anake i pa ki runga i to whenua, ko te tutu ranei e kawea ana e koe ki etahi atu whenua? A i runga i tera tikanga, ka kii ahau he nui ake nga hitori tutu a Ingarangi, Amerika me Parani i a Haiti.
Mena ka timata tatou i te karaka i te tau 1804 ka whai i nga hitori o Parani, Amerika, Ingarangi, me Tiamana i te taha o Haiti, ki taku whakaaro ka mate a Haiti i te mutunga mo te tutu.
He tino whakararuraru te whenua me te iwi na te mea he maha o tatou hoa i Kanata, USA, aha atu, kua pohehetia e enei korero o te hitori o Haiti. Ko te tutu i Haiti kia tekau nga wa mai i nga raruraru ohaoha me te wehewehenga kino. Kei a koe te 5% o te taupori e whakahaere ana ki runga ake i te 70% o nga rawa. A, ki te tangohia e koe tera 5% ka wehewehea, ka kite koe ko te 1% o runga kei te whakahaere i te 50% o nga rawa o te motu. I tetahi atu waahi o te ao, mena ka kitea e koe enei raraunga ka kaha koe ki te whawhai ki nga wahanga Rwandan, engari kaore koe i konei.
P: Te ahua nei ko te hitori o Haiti e whakaatu ana i a ia ano he hitori mo te whawhai ki te mana rangatira ma. Ko tetahi korero e pai ana ki a matou ko te korero mo te hanganga o te haki Haiti. Ka taea e koe te tiri i tenei korero ki a matou?
A: E kiia ana i mua i te 18 o Mei, 1803, i te wa i whakatauhia ai kia haere ki te whawhai mo te rangatiratanga o Haiti, kei te whawhai nga Haiti ki te haki French. E mohio ana koe, he whero, he ma, he kahurangi tenei haki. E ai ki te korero i te Huihuinga o te Kotahitanga i te tau 1803, ka wahia e Dessalines te wahi ma o te haki Wīwī, ka whakakotahi i te puru me te whero, e kii ana ko te whero hei tohu mo nga mulattoes, ko te puru hei tohu mo nga mangumangu. I te mea kua whakakorehia te kaupapa a Toussaint mo te whenua aniwaniwa e te hunga ma, ka tangohia e ratou te hunga ma.
Heoi ano, ehara i te mea he anti-ma, engari he tohu whakahē i te Parani me te tohu ki a Napoleon. Ko etahi o nga maakaa, otira ko te roopu o Poroni, i uru ki nga Haiti i roto i te whawhai ki te ope a Napoleon. I hanga ratou hei Haiti e Dessalines. I kii te kaupapa ture a Dessaline ahakoa he aha te tae o to kiri, he tangata mangu koe i Haiti. Na, ko te nuinga he tohu kaore i te iwi.
Ko te hurihanga Haiti tetahi i tino atawhai. Hei tauira, i kii ko nga taurekareka, tetahi tangata ranei o Inia (taketake) ka eke waewae ki Haiti ka waatea noa. I puta ano tenei manaakitanga i te wa i haere mai ai a Bolivar raua ko Miranda, nga kaiwhaiwhai o Amerika Latina i whawhai mo te mana motuhake o nga whenua o Amerika ki te Tonga, mo te awhina. Ua horoahia ’tu te moni, te mau mauhaa tama‘i, e tae noa ’tu te mau taata tauturu Haiti i haere na muri ia ratou no te tauturu ia ratou ia faatiamâ ia Amerika Latino i te zugo Paniora. Neke atu i te kotahi ta ratou mahi i runga i te tikanga ka whakakorea e Bolivar te mahi taurekareka i tana whakapuakitanga i te mana motuhake.
P: I korero koe i mua kei te nama te ao ki a Haiti mo nga tauira kua whakatakotoria e ia. Heoi, i roto i tetahi o nga mahi nanakia o te hitori, i akiakihia a Haiti ki te utu nama ki te French mo nga taonga i ngaro i te wa o te tutu o te pononga. I a Jean-Bertrand Aristide e mana ana i nga rau tau i muri mai, he tino marama tana hononga ki te hitori, a, ka tono ia kia utua nga wa taurekareka mai i te French. Ka taea e koe te korero mo te paanga o tenei nama ki Haiti mai i tona timatanga, me te taha hou o nga tono a Aristide mo nga utu?
A: Ki taku whakaaro he tino tika te tono a Aristide mo nga utu, ahakoa he iti noa te tupono ki te angitu i roto i nga tikanga raima. He tono kino rawa atu i te tirohanga a te French. E mohio ana tatou, ehara ko Haiti anake te whenua i pahuatia, i pahuatia e te Wiwi. Na ka pera ano te tono a nga Wiwi mai i o ratou koroni o mua i Awherika, Ahia, me era atu waahi.
I Haiti, he ruarua noa iho tenei tono. Kaore matou i tono mo nga utu mo te mahi taurekareka, i kiihia e Parani (mai) he hara ki te tangata. Kaore i taea e matou te tono utu mo te mahi taurekareka. I tono noa matou mo nga utu mo nga moni i tangohia mai i Haiti hei utu i nga rangatira taurekareka i panaia e Dessalines. He nui te mahi a tenei ki te aukati i te tipu o Haiti, no te mea kua neke atu i te 100 tau te utu o taua nama. Whakaarohia ka timata tetahi atu whenua ma te utu i tetahi mea he nui ake i te katoa o nga Hua Motu Katoa i tera wa. I utua i nga wa katoa e te kaiahuwhenua Haiti.
P: I pewhea taua moni mai i nga Haiti, a he aha ratou i utu ai?
A: I mahia me te mea e kiia nei ko te 'gunship diplomacy' , engari ki taku whakaaro ko tetahi o nga take i utua ai tenei nama na te mea i taupatupatu te kaiarahi o Haiti i tera wa ki tona ake taupori. No reira, kaua e anga atu ki nga Wīwī me te aro atu ki o ratou ake taupori i te wa ano, ki taku whakaaro i mahi ratou ki a Wiwi kia kore ai nga Wīwī e tohu he whakatuma mo Haiti, a ka taea e ratou te aro ki te ngana ki te whakahaere i o ratou ake taupori e whakararu ana. mo te pai ake o te tohatoha taonga ki te whenua i tera wa. Ki taku whakaaro karekau i tera wa ka taea e Parani te whakahoki ano i te motu. Ki taku whakaaro he riri mo te tutu, engari he ngoikore me te kino mai i nga rangatira rangatira o Haiti.
P: Ko tetahi o nga take i tautoko ai a Kanata i te tukitukitanga ki a Aristide i te tau 2004, na te mea he kaupapa kaupapa here tawahi ta tatou e kiia nei ko 'Hapanga ki te Tiaki' . Ko ta R2P e kii ana ko Kanata te kawenga ki te tiaki me te tiaki i nga whenua kua rahua. Engari ko te mea e ngana ana koe ki te kii mena ka kiia e tatou he whenua rahua a Haiti, me titiro tatou ki tona hitori, me enei ahuatanga o waho. He aha te mea i puta ai a Haiti hei whenua kore?
A: He ahua tere ki te kii ko Haiti he whenua rahua. Mehemea ranei he whenua rahua, he whenua kua hinga e te maha o nga whenua tino kaha, i roto i enei ko Parani me Amerika nga tauira kino e rua. He whenua kaore rawa i whakaaetia kia whanake i a ia ano, mai i nga kaha o roto ano. Ko te tauira hou ko te tukituki i runga i te ingoa whakamarumaru ki te Perehitini Aristide. Kare au i te tiaki i nga kaupapa here a Aristide, na te mea he take korero tenei. Ko taku e mea nei, e rua nga wa i pooti noatia taua tangata e tona iwi, a he mana mana. Na, me pehea e taea ai e koe te miihini i tana turakitanga me te whai waahi ki roto i te ingoa o te kawenga me te tika ki te tiaki?
Heoi ano, ka whakatau koe i te rakau ma runga i ona hua. Ko ta ratou i mahi he mahi tutu ki tenei whenua, he pehi torangapu. Ko Perehitini (George W) Bush tetahi o nga perehitini kino rawa atu i a Amerika, engari karekau he tangata i kii me haere te ope o Kanata ki te whakamarumaru i te turanga o Andrew Airforce, kua tangohia (Bush) mai i te Whare Ma, ka tukuna ki Siberia.
Mena i pooti koe i etahi atu whenua i muri i te perehitini tuatahi o Bush, ka kii katoa ratou he tino kino tenei tangata. Heoi i whakaae te ao katoa na te iwi o Amerika i pooti ano ia, a ko tera. He aha e kore ai e pera ano mo tatou? Ki taku whakaaro he tino kaikiri ka taea e etahi whenua te whakatau mena ka kore tatou e whiriwhiri tika, kei a ratou te mahi ki te whakatika i ta tatou whiringa. He tino kino tenei, he tino kaikiri.
Ko te take i kii ai ahau he kaikiri, hei tauira ka tae mai ki Parani, mai i te taha maui ki te taha matau, kua whakakotahi te roopu torangapu French katoa ki Haiti. I tenei ra i rongo ahau ka puta mai etahi pirimia hapori o mua o French me te kii me pooti te iwi Haiti mo tetahi kaitono. Ka mahia e ratou i roto i te pooti Amerika, Itari, Hapanihi ranei? Kao. Kei te whakaaro ratou na roto i to ratou ahua paternalistik, kaikiri ka taea e ratou te korero ki nga iwi Haiti ko wai te perehitini pai mo ratou. Kaore e taea e nga Haiti te mahi pera, te ahua nei.
P: I te Hanuere 1, 2004, i whakanui a Haiti i te 200 tau o te motuhake me nga whakanui nui puta noa i te motu. I muri iho, e piti ava‘e i muri iho, ua tupu te hoê orureraa hau i arataihia e te mau Hau Amui no Marite, Farani e Kanada i nia i te peretiteni i pootihia na roto i te manahune no Haiti. Te ahua nei he mea nui te mea i tupu tata ki te rua rau tau. Ka taea e koe te whakaaro ki tera?
A: Ae, ki taku whakaaro ehara i te mea i tupono noa mai i te tau o to tatou rua rau tau. Ka kite koe, ka taea e nga mana rangatira te pupuri i te riri mo te wa roa. He tohu kino tonu a Haiti mo nga tangata e pirangi ana ki te whakahaere i te ao, ki te rangatira ranei i etahi atu tangata na to ratou iwi me o ratou kara. He mea nui kia whakama a Haiti i te tau tonu o tona rua rau tau.
I tua atu, ko enei tau kino e rua i ora ai matou kua whakaatu i tetahi atu mea e tika ana kia tirohia. He iwi tino pakari koe, e tino mohio ana ki ta ratou e pirangi ana, pera i o ratou tupuna i te tau 1791. A ahakoa te pehitanga ohaoha me nga pirihimana, ka kite koe i enei tangata e tu mai ana ki te tohe i o raatau mana.
I Haiti, he iwi kei a koe ahakoa te 50% o ratou kaore e kaha ki te korero pukapuka, ki te tuhi, he taumata torangapu torangapu kaore au i kite i etahi atu whenua. He taonga tenei, me te whai waahi ka taea te huri hei tino kaha mo te whakarereke.
Engari kaore e taea e te iwi Haiti te mahi ko ia anake, na te mea he hoariri kaha o tatou '" kua whakaatuhia tenei. Me kaha tatou ki te whakamohio i nga whakaaro o te iwi o te ao, ina koa i enei whenua kua tino pokanoa ki o tatou oranga me o tatou mahi. Koira te mea nui mo nga mahi e mahia ana e koe, me etahi atu tangata i Amerika, i Kanata ranei e mahi ana ki te korero pono mo Haiti, te iwi Haiti, me nga ahuatanga torangapu o naianei.
[Ko Aaron Lakoff raua ko Leslie Bagg e rua nga kaiwhaiwhai me nga kairīpoata motuhake mai i Montreal i haere ki Haiti mo te marama o Hanuere, 2006. Ka taea te toro atu ki a raua i montrealtohaiti i te aukati dot ca.]
Ko te putea a ZNetwork na te atawhai o ana kaipānui.
Donate