Puna: Convergence
Tata ki te 50 tau i muri mai i te turakitanga o te Perehitini hapori manapori o Chile, a Salvador Allende, i roto i te tukitukitanga o nga hoia, ka eke tetahi kaikorero ture taha maui ki te tari nui o te whenua. I whiua e Gabriel Boric tana hoa whawhai taha matau, a José Antonio Kast, i te kowhiringa pooti o te Hakihea 2021. Ko tana wikitoria na te whakakotahitanga o waenganui-maui ki te taha matau, i whakakahangia e te hunga whakakeke me te tohe tonu ki te whakahaere kaupapa hapori kua eke te whenua ki te huarahi ki te kaupapa ture hou.
I mua tata tonu o te rerenga, i tu ahau hei kanohi mo nga Democratic Socialists of America hei kaikawe mo te ao ki te tutaki ki nga ope ahu whakamua i roto i te kaupapa mo te pooti—penei i te US i te tau 2020—kei runga nga mea katoa. Ua faaitehia taua tere ra na roto i to'u oraraa i to'u tereraa i Tireni no te farerei i te utuafare o to'u metua tane—no reira, te iteraa i te reraa o Boric tata 10 i te hitimahuta, i muri a'ei te mau ahuru matahiti aroraa e te aifaito-ore-raa, e ere roa te reira i te mo'ehia.
Ko te mana whakahaere i whakamanahia te neoliberalism
Ko te mana whakahaere a te ope hoia a Tianara Augusto Pinochet i whakahaere a Chile mai i te tau 1973 ki te mutunga o nga tau 1980. I whakatuwherahia e te kawanatanga te rangai a-iwi o Chile hei whakamatautau mo nga kaupapa whakatumatuma pera i nga penihana i runga i te maakete kararehe me te whakangaro i te maatauranga teitei. Ahakoa te nui ake o te whai rawa o te whenua i ona hoa tata, he tino rerekee tenei tipu. I te tau 2021 Ko Chile te whenua i Amerika Latina i aro ki te taumata teitei rawa o te taonga i waenga i nga tino taonga e pa ana ki te rahi o tana ohanga.
Ehara tenei i te kii karekau he whakatete ki tenei hapori kino kino. Ko nga tauira o Chile i arahi i to raatau whawhai ki te wetewete i nga hua kino o te whakawhanaungatanga o te matauranga. Inaa, pera i te United States, ko te nama a nga akonga tetahi take nui kei mua i nga reanga rangatahi o nga kaimahi o te motu.
Engari i tua atu i nga mahi a nga akonga, mo nga tekau tau nga iwi o Chile, ina koa mai i nga hapori taketake, i whawhai tonu ki te pahua i o ratou whenua i mua i te wai kaupapa me etahi atu mahi whakapaipai. Ko tetahi o nga kawana hou-maui, a Rodrigo Mundaca, ka tae mai mai i nga ope hapori i te rohe o Valparaiso e whawhai ana ki te korenga o te wai na te kaha o te mahi ahuwhenua awhekaka me nga paipa kore ture e whakamakuku ana i nga hapori ki nga rawa motuhake.
I roto i nga tau 20 kua pahemo ake nei i kite ano i te pikinga ake o te mahi ira tangata me te whakangao i te whakawa ira tangata i pana ki te ahua heteronormative o te hapori Chilean. Kua whai hua i runga i te whiriwhiringa me te taurite o te marena. Ka mutu, ka pa te riri o te huringa huarere ki te whenua roa kei roto ko te koraha maroke rawa atu o te ao. Kua maroke noa atu a Chile, kua kaha te whakawhirinaki ki te parahi. Ka taea e ona rahui lithium te whakaputa i te kino o te taiao mena ka kore e whakahaere manapori, e whai ana te kawanatanga o Boric kia mahia.
Ko te kaupapa a te Perehitini Boric i ahu mai
Ko te Perehitini Gabriel Boric he kaiarahi tauira o mua, 36-tau te pakeke, i eke tuatahi ki te rongonui i te takurua o Chilean, he whakaohooho rangatahi 2011–13 ki te whakatikatika i te matauranga neoliberal i mutu i roto i nga tau tekau kua hipa ki a ia me etahi atu taiohi maui i te Frente Amplio ( Whanui Mua) ka wikitoria te tari o te kaunihera i te taha o nga roopu maui rongonui. Ko te whakakotahitanga a Boric, ko Apruebo Dignidad (Whakaaetia te Mana) he hononga hohonu ki nga nekehanga rongonui hou me nga mea tawhito, ehara i te mea ko nga nekehanga a nga akonga anake engari ko te tika o te rangi me nga nekehanga wahine kua piki ake i roto i nga tau kua hipa.
I te Whiringa-a-rangi 2019, ka tiimata mai i te taone nui o Santiago, ka tiimata te ahua o te whakaohooho i runga i te 30-peso-te piki haere o te reeti. The unofficial slogan of the estallido pāpori—tei tatarahia na roto i te mana‘o haamǎta‘uraa i te pae totiale—oia hoi e “30 matahiti te maoro, e ere i te 30 pesos.” I korero tika tenei mo nga tau e toru tekau o te neoliberalism i whakamanahia i roto i te kaupapa ture o Chile. Tuhinga o mua ka hoki mai te manapori. E hia miriona i whakapuaki i te pouri mo te rerekeetanga i puta mai i nga tekau tau o te kaporeihana kore ture, me te tono, me era atu mea, he anga ture hou mo te motu.
I etahi wiki i muri mai i te tiimatanga o te whakaohooho, ko nga roopu nui o Chile—kaore i uru atu ki te Rōpū Communist me te Rōpū Republican Party o Kast—ka tae ki tetahi whakaaetanga ki te whakakore i nga huihuinga papatipu ma te whakatu i tetahi tikanga ki te hanga kaupapa ture hou. Ko te whakaaetanga, na tetahi waahanga i awhina i a Boric ki te whakanui i te motu, kaore i tino kaha ki te ata noho i nga porotēhi, a ko te plebiscite hei mahi tuatahi i roto i te mahi he maha nga wa i whakaroahia e te mate urutaa COVID i muri mai.
I te mutunga o te tapaetanga pooti i Oketopa 2020, i pooti nga Chileans tata ki te wha-ki-tetahi tawhē hei whakakapi i te kaupapa ture o naianei; i te tau 2021, 155 nga mema i pooti ratou ki te tuhi tuhinga hou.
Ko nga whakakotahitanga o te centrist i whakakinongia
I tohu ano te paapori estallido i te whakakino o nga hononga auraki i whakahaere mai i te hokinga mai ki te manapori i te takiwa o te tau 1990—e rua nga whakakotahitanga o nga Karaitiana Democrats, nga roopu hapori-manapori, me te iti o te Roopu Kaihautu, e rua nga roopu matau-matau nui. I te rauna tuatahi o te pooti i te pooti 2021, i oti enei roopu e rua me te iti iho i te hauwha o nga pooti.
Ko nga kaipooti o Chile i whiriwhiri i waenga i nga kaitono e whitu i tera rauna tuatahi i te marama o Noema. Ma te taha e toru ki te kotahi, ka tohua e ratou nga kaitono mai i nga roopu hou i hangaia. Ko nga kaitono raina tawhito e rua kaore i ngaro anake ki a Boric me Kast, engari ki a Franco Parisi-he tauhou i whakakorehia i nga tautohetohe, ko tetahi waahanga na te mea e noho ana ia i Alabama. (Ko etahi e whakapae ana kaore ia i hoki mai ki Chile ki te karo i te whakaatu i ana rawa.) Ko te rere o te rere i waenganui i nga kaitono e rua i roto i nga roopu ahua hou i nga pito o te ao torangapu.
Ko Kast, e rua tekau tau te pakeke o Boric, he tama na tetahi apiha Tiamana o mua he hononga ki te Rōpū Nazi. Ko te winger ultra-matau anake te kaitono perehitini nui ki te tu ki te kaupapa ture me te whakahē tonu i te materoto, te ira tangata, me te motika moepuku i te wa kua tukuna e Chile nga ture mo nga take penei i te marena tane.
Ka mau tonu te kaha o nga ope taha matau ahakoa he tokoiti kei te whenua. Ko te tipu haere o te kaupapa rongopai kua rite ki te piki haere o nga huringa ahurea. Ko tenei roopu tino kaha i awhina i tetahi kaitono penei i a Kast, ehara i te mea i wawao noa i nga taonga tuku iho o te ope hoia me te whakapuaki i te aroha ki te kaitakawaenga kua mate a Augusto Pinochet, engari i tautoko i nga whakaaro tauhohenga mo te ira tangata, te whiriwhiri me te whakapono. Kaore i tino miharo, ko te roopu a Kast i kiia ko te Christian Social Front-ko te whakakotahi i tana roopu Republican me nga Karaitiana Conservatives.
O nga kaitono tokowhitu i oma i te rauna tuatahi, ko nga kaiwhakataetae taha matau e toru i mau te nuinga o nga pooti. I tua atu, i hinga tuarua a Boric ki a Kast, a ka patai nga pooti (kaore he mea ka taea te whakaputa i nga wiki e rua i mua i te pooti) i whakaatu i te wera mate mo te rauna tuarua.
Ka whakawehi te tika, engari ka puta mai nga nekehanga hapori
I te wiki i mua i te kowhiringa pooti, i tino pohehe ahau mo nga tupono a Boric, i te mea he iti tana mahi i te rauna tuatahi me te piki haere o te whakahawea i waenga i nga kaipooti o Chile. Na te pooti perehitini o Amerika i te tau 2016 i whakaatu mai ki ahau me pehea te kore e taea e tetahi kaitono me nga tikanga pooti hou. Engari i toa nui a Boric. Kare au i aro ki te pono o nga tangata Tireni ki nga tikanga kaupapa ture me nga tikanga pooti tau/taupori.
- I tino piki ake te hunga whakauru, mai i te 47% i te rauna tuatahi ki te 56% i te rauna tuarua. Ko tetahi take nui mo te whakaohooho ko te tino whakahē a Kast ki te kaupapa ture hou. Ko ia anake te kaitono perehitini huri noa tuatahi, tae atu ki te hunga atawhai me te hunga ngawari, ki te whakahē i te kaupapa ture. I te mohiotanga ake o nga tangata o Tireni ki a ia, ka kaha ake te riri o te ngaro o nga tau mahi ki te aukati i te neoliberalism. Ko nga rangahau i whakaatu ko te nuinga o nga kaipōti i whakamaharatia mo Pinochet, ko te iti ake o te tautoko i a Kast. Ko te matenga o te pouaru a Pinochet i mua tata mai i te ra Pooti ka raru ano pea a Kast, i te mea i whakakorea e ia te mana o tana tane i uru ai ia ki roto i nga hinengaro o nga kaipooti.
- Ko te mahi atawhai hapori a Kast pea i peia nga pooti ki a ia. No tata nei a Chile i neke ki te whakamana i te marena takatāpui me te wetewete i nga here whakatahe i roto i te waa. I tua atu, tata ki te 10% te pikinga o te hunga rangatahi i waenga i nga rauna. i te mea he iti noa nga piro i piki ake ai te tokomaha o nga kaumatua. I whakaatuhia e nga putanga pooti 64% o nga taiohi wahine i pooti, i whakaritea ki te 30% mo nga ira tangata katoa neke atu i te 70 tau. O aua wahine kei raro iho i te 30 tau, e rua hautoru i pooti mo Boric. He maha nga huarahi, kei te aukati nga kaipooti i nga mahi torangapu tauhohenga me te hokinga mai tera pea ka huri i nga tau tekau tau o te pakanga pera i ta ratou tautoko i te kaupapa tumanako a Boric.
I whakawhiwhia a Boric ki te tautoko tuwhera a nga roopu o waenganui-maui me etahi atu kaitono angitu nui. Engari ko te whakahaere kaipooti o raro me te whakakorikori i nga kaupapa hapori he mea tino nui ki tana wikitoria: ko nga wahine, ko te tika o te ira tangata, ko te tika o te rangi me nga kaupapa tika tangata whenua i puta katoa ki a ia. Whai muri i te pooti, i kii te perehi o Chilean ko nga kaitautoko a Boric i uru ki te whakahaere i te hapori me te whai waahi ki nga kaipōti ki te wikitoria i o raatau takarepa i te rauna tuatahi. Ko te kaha o te wehi ki te perehitini Kast me te whakakorikori o nga kaipōti aroha, me te kotahitanga o te taha maui kua whakaritea—i roto, i waho hoki o te punaha pooti—i eke ki te wikitoria 10-piro a Boric i te ra tuarua o te pooti perehitini.
Ko te whakakotahitanga o waenganui-maui i haere mai ki te awhina i a Boric i whai utu. Kei roto i tana rūnanga hou nga mema o te roopu Socialist and Radical—e rua o nga roopu-hapori-manapori kua roa nei e hono ana ki nga roopu Karaitiana Manapori. Ko etahi o te taha maui i pouri mo te kowhiringa a Boric mo te minita putea, a Mario Marcel, i mahi i roto i nga kawanatanga maha-maui i waenganui i a ia, a, i whiriwhiria motuhaketia hei whakararu i te hapori pakihi. Ko tenei kowhiri mo te maakete i te taha o nga kaiarahi Communist e whakaatu ana i nga raruraru me nga tumanako o te kawanatanga hou i a ia e ngana ana ki te whakataurite i nga whakatuma i te wa e mau tonu ana ki te ahunga whakamua hapori.
Ko te pooti ka mau tonu te kaupapa ture hou
Kaore e taea te wehe i te wikitoria a Boric mai i te kaupapa ture; he tokomaha i pooti ki a ia hei pupuri i te mahi i timatahia e te estallido social. Mena i toa a Kast, kaore e taea e ia te whakamutu i te tuhi, engari ka taea e ia te whakamahi i te terono whakaweti o te perehitini ki te turaki i te pooti "kao" i roto i te pooti o te motu ki te whakaae, ki te whakakore ranei i te whakakapinga. Ahakoa kua ngaro te riri o Kast, kei te noho tonu etahi atu arai ki te kite i te otinga me te angitu o te magna carta hou mo Chile.
Ko te taha maui me te hunga motuhake te rangatira o te roopu 155-tangata o nga kaikawe i pootihia ki te tuhi i te kaupapa ture hou, no reira, i tenei wa, ko te tumanako ko ta raatau tono he huarahi rerekee atu ki te tuhinga o naianei. I whakatauhia e nga kaikawe ture ki te timata ma te maa me te kore e mau mai i nga kape mai i nga tuhinga ture. Ko tenei wehenga nui mai i nga wa o mua o Chile ko nga korerorero mo te whakakore i te Senate me te whakatairanga i nga rawa taiao. Ahakoa i raro i nga kaupapa whakatumatuma a te kawanatanga, kaore te kawanatanga i hoko i nga maina parahi i motu i raro i nga tau 1970s Popular Unity coalition. Ko te ti'aturi o Chile ki enei kohuke mo te whiwhi moni ka akiaki i te hiahia ki te kawe i te lithium me te wai ki raro i te mana whakahaere.
Ko te aro ki te kaupapa ture kua puta nga whakahee mai i nga tirohanga torangapu katoa kua konatunatua ki rongo rūpahu, penei i te korero e whai ana te huihuinga ki te whakakore i te waiata me te haki o te motu. Ko tetahi o nga maaharahara kei te anga whakamua nga kaikawe ki te whakahaere i te kawanatanga. He perehitini kaha a Chile i mua, nana nei i whiriwhiri nga kawana o nga rohe (kua pootihia inaianei). Ko te whakahekenga ake o nga mahi me te taake ka kaha ake te mahi a te kawanatanga ki te whakaputa moni. Kei te tino whakawhirinaki te whenua ki nga reeti me te kaweake o nga rawa taiao (kohuke me nga hua ahuwhenua); ko te kore taake a te hunga whai rawa ka whakararu i nga kaupapa hapori a meake nei.
Te pukapuka takaro o te ao
Ko tetahi o nga wero nui kei te aroaro o te kawanatanga ka tau mai ko te whakakotahi i nga Chileans, tae atu ki nga tauhou, me te whawhai i te tika whakakeke. I nga tau kua pahure ake nei, kua tae mai a Chile ki nga manene mai i nga whenua penei i Haiti me Venezuela e nga rau mano. Ko te whakahawea ki nga manene ka pakaru i te ao torangapu engari ka whakahihiko i nga huānga tauhohenga, kua rite ki te kape i te tika o te ao.
Ko enei kape karekau e mutu noa ki te whakahirahira. Ko nga kaiwhaiwhai taha matau o Chile e akiaki ana i nga kaitautoko Kast ki te whakakore i nga pooti a nga kaipōti Boric. I te mutunga, kaore a Kast i whakaae ki te rapu i tenei whiringa, na te mea he whanui rawa te tawhē, he kaha rawa te whakapono ki te punaha pooti o Chile, a ko te pooti kei te whakahaeretia e te kawanatanga taha matau. Akene karekau ano ia i te whakama o ana ahua o Amerika me Brazilia.
Ahakoa kaore a Kast i toa, Barbara Sepúlveda, he kaikorero mo te Roopu Kaihautu, i whakaatu i te awangawanga mo te wa roa mo te tipu haere o te awe o te tika, tae atu ki te kaha ki te rapu take poro, penei i te manene, i Chile. Ahakoa kua hinga nga roopu atawhai tuku iho, ko te Kast's Republican Party e tohu ana i te awhi o te mana rangatira o te wa o Pinochet e herea ana ki nga ahuatanga o te taupori-parirau matau puta noa i te ao. I kii ia he pakitara te otinga a Trump mo te manene, a, i kii a Kast kia keri he rua ki te koraha o Chile. I tangi a Sepúlveda ko te parirau matau—ehara i te Mauī ahakoa to tatou ao-ao—te ahua nei he pukapuka takaro mo te ao.
I te katoa, ko nga kaipōti i aro nui ki te tiaki i te huarahi ki te kaupapa ture hou i runga i te kaupapa ki tonu i te mauahara a Kast, i aro ki te manene me te hara. Engari ka noho tonu aua take e rua, ka whakanuia tonutia e te taha matau hei whakararu i nga kaupapa here ahu whakamua. (Kare he awangawanga mo te rite tonu, kua huri a Kast ki nga manene o Venezuelan i powhirihia e ia ki te whakaeke i te hapori Bolivarian.)
Nga ra o te tumanako, nga tau o te koretake
Ko te kawanatanga hou a Boric me whakahaere i nga tumanako nui o tona turanga, te whakahē a te hunga whakahē, he Huihuinga eclectic me te wehewehe i te Senate. I tua atu, he raruraru kei roto i a Apruebo Dignidad i waenga i nga Kominiti me etahi atu hoa whakakotahi mo nga whiringa rūnanga pera i a Marcel. Ki te whakaaro o nga Kominiti ko te whakaurunga o Marcel hei haere tonu mo te kaupapa here ohanga neoliberal. E toru nga mema o te Roopu Kaihautu i roto i te rūnanga kaunihera hou a Boric—he rite tonu te maha o nga roopu hapori-manapori tuku iho kaore i roto i te Apruebo Dignidad. Ko Frente Amplio o Boric me tana ake Convergencia Social Party kua tata ki te toru te nui o nga tuunga rūnanga i te mea ko nga Kominiti, ko nga roopu rangatira o mua o te pokapū-maui.
Ko nga awangawanga mo te neoliberalism e noho rangatira ana i te kaupapa here ohaoha e whakaatu ana i te mataku kei kore e taea e te kawanatanga hou te pakaru pono ki nga tikanga hapori o naianei. Ko te tumanako a te kawanatanga o Boric ki te rapu otinga kaupapa here i waho o te maakete, penei i te whakamohiotanga o te lithium me te hanga i tetahi whiringa mo te iwi mo te hauora. Engari ki te tutuki enei, ka hanga e te Runanga wehewehe, te hihiko o nga nekehanga hapori, me te ahunga o te kaupapa ture.
Kare e taea te matapae ka pewhea te puta o te kaupapa ture, me te aha hoki o nga tauhohenga rongonui. Kaore hoki tatou e mohio me pehea te tango me te whakatinana i nga mahi me nga ture a Boric. Engari kei te mohio matou he wa tino nui tenei ki te whakatinana i nga huringa tino ahu whakamua me te mau tonu ki Chile. Kei te maataki te ao, ma nga hoa ohaoha me te taha hapori kia tu tahi me o tatou hoa o Chile ki te tautoko i ta raatau kaupapa kia angitu.
Ko te putea a ZNetwork na te atawhai o ana kaipānui.
Donate