I tu nga pooti nui ki Bolivia i te Rātapu, Hakihea 6, 2009. I etahi wiki i mua i enei pooti i whai waahi ahau ki te matapaki i nga ahuatanga o te wahanga tuatahi o Evo Morales me te Ambassador Bolivian ki Kanata, Edgar Tórrez Mosqueira. Ko te uiuinga e whai ake nei he papamuri mo nga pooti i tu i tera wiki, me te whakaatu i te maha o nga tirohanga a te kawanatanga matua mo te huringa o nga huringa e mahia nei i Bolivia.
JRW: Kei konei ahau i roto i taku tari i te Whare Wananga o Regina, i te 12 o Noema, 2009, me Edgar Tórrez Mosquiera, karere Bolivian ki Kanata.
Kei te tino koa ahau ki te whai waahi ki te korero ki a koe, he mangai whaimana o te kawanatanga o Bolivian, i roto i te huihuinga tino nui o naianei, i mua tonu i nga pooti o Hakihea e haere ake nei.
He maha aku patai mo koe. Tuatahi, ki te tiimata, ka taea e koe te whakaahua i to hanganga torangapu me to huarahi torangapu? To hononga o mua ki te Movimiento al Socialismo (Movement Toward Socialism, MAS) rōpū? Me pehea koe i noho ai hei karere Bolivian ki Kanata?
ETM: Ka nui te mihi ki a koe mo te uiui. No te tekau tau atu i 1970 taku hanganga matauranga. I timata ahau ki te whare wananga i te tau 1974, i te wa o te mana whakahaere a [Hugo] Banzer. E whitu tau te roa o te mana whakahaere a Banzer [1971-1978]. Koinei te mana whakahaere tino roa i te rautau rua tekau [i Bolivia].
I tenei wa i uru ahau ki te hanganga maui, a frente amplio, whanui whanui ranei, e whai ana ki te whakaheke i te mana whakahaere a Banzer. Koinei te timatanga me te timatanga o taku mahi torangapu. I roto i tenei tukanga katoa, e rua nga wa i whakahekehia ahau, i te 1975 me 1978.
I noho ahau i roto i te tari sociology. I taua wa i tohuhia te tari e ona foquista orientation, nga tangata o te taha maui.[1] Ko te pakanga ko te whakatuwhera ano i te tari o te ao sociology, a, i whakaekea e matou te mana whakahaere kino rawa atu o Bolivia i tera wa.
I peneitia ahau ki te reanga hou o te Mauī, i roto i te mea e kiia nei ko te Mauī o te motu. Me te whainga ki te hono tahi i nga nekehanga hapori katoa ki muri i tetahi kaupapa matua: ko te whakaurunga o nga waahanga rawakore i Bolivia. Na, i konei i whanau ai te kaupapa o te hono tahi i nga tangata mohio me nga nekehanga hapori o Bolivia.
I reira ano nga roopu tuku iho i tera wa, penei i te Pro-Maoist, Communist Party-Marxist Leninist, te Communist Party of Bolivia, i ahu mai i te roopu guerrilla a Ernesto Che Guevara i te tau 1966 me te 1967. i roto i nga rangatahi, me te tipu haere o te whakaaro huritao me te whakaaro ka taea te whakarereke i te tauira fascist kua mau.
I runga ake i nga mea katoa, e whakapono ana ahau ko taku whakaturanga torangapu i ahu mai i runga i te whakapumautanga o te riri me te hotaka ki te whakaora i nga hiahia o te nuinga o toku whenua. I runga i tera tikanga, he whakamarama tenei i aku hononga, i roto i te MAS, ki tetahi roopu tohunga mohio e whakamaori ana, e hoahoa ana i nga tono i hangaia mo Evo Morales.
Ko Evo Morales te perehitini taketake tuatahi, ehara i te Amerika Latin anake, engari mo te ao. Ko ia te tino maangai pono o nga waahanga kua whakakorehia o Bolivia.
E whakapono ana ahau ko te turanga o te MAS e tohu ana i te mahi tahi, te korerorero, me te whakaaetanga ka taea te ahu whakamua. I nga hononga o nga tau 1960 me 1970, ka hinga nga tuunga tino nui. Inaianei kei te pirangi matou ki te mohio, kei te ngana matou ki te whakawhanake i tetahi reo hou, kia anga whakamua ai a Bolivia.
I timata matou i te whakakotahitanga whakaaro nui me te kaupapa torangapu i waenga i nga nekehanga hapori, nga akomanga waenga, me nga tangata mohio, ki te turaki mo te ahunga whakamua nui, me te tango mana. I nga tau 2000, na te mea mo te wa tuatahi i roto i nga tau maha i puta te kaha o nga nekehanga hapori, ka taea e tatou te whakaaro ki te tango mana. I timata tenei i te Pakanga Wai o Cochabamba i te tau 2000, i muri mai i te Oketopa Pango i te tau 2003, katahi ka tae matou ki nga pooti o te tau 2005 i pootihia a Evo Morales me te tautoko nui, me te 53.7 ōrau o te pooti rongonui.
He aha te mea i tupu i muri i tenei hononga? I toa a Evo Morales i nga pooti, engari ko te Matau, ko te oligarchy ranei, kua mau ki roto i nga tari e wha [o nga e iwa] [whenua, kawanatanga ranei]. I roto i enei tari e wha [Tarija, Santa Cruz, Beni, me Pando] ka mau nga roopu matau-matau i te kara o te ngana ki te turaki i te perehitini taketake tuatahi. A na konei [enei ope taha matau] i roto i enei tau e toru e wha nga pootitanga. Ko nga ngana ki te uiui i te tika o te perehitini o Evo Morales.
Engari, i te pooti tuarua i whakamanahia a Morales me te 68 paiheneti.[2] He mea tino kore tenei i roto i te hitori o Bolivia. Ko te tikanga, i roto i te hitori o Bolivia, kua riro i nga Perehitini i waenga i te 14 me te 22 paiheneti o nga pooti rongonui, a kaore tetahi o ratou i eke ki te nui o nga pooti i whakawhiwhia e Evo Morales.
He aha te tikanga o enei ōrau – te 53.7 ōrau me te 68 ōrau –? Ko te tikanga o te toru miriona nga tangata ka taea te pooti 2.5 miriona kei te pooti mo te kaupapa o te MAS i hangaia e Morales mo te ahu whakamua o te whenua.
Ko te takoha nui tenei, kia eke whakamua i roto i tenei hononga i Bolivia, i muri i nga tau 25 neke atu o nga kawanatanga neoliberal.
He aha te kaupapa o tenei kaupapa [te MAS]? – te whakaurunga hapori o nga wahanga hapori nui i whakaitihia e nga kawanatanga o mua. Me whakakaha me te whakahohonu i te hononga manapori e noho nei tatou.
I nga pooti o Hakihea 6, 2009 ka toru nga tau e tu ana tatou ki te tari. I pehea ta tatou whakahaere i te whenua? Ma te maarama, ko te tikanga, ka hinga i te pirau. Ia ra, me hinga tatou i te pirau. Ma tenei e whakatika te punaha torangapu e noho nei tatou. Ko tetahi o nga tino pai o Evo Morales ko tona maramatanga. Ko ia e kore e pirau.
Kia whai kaupapa, he kaupapa torangapu, ehara i te mea ko nga waahanga tangata whenua me nga nekehanga hapori anake e uru ana, engari ko nga waahanga katoa o te akomanga waenga, tae atu ki nga waahanga e uru ana ki te umanga. Ko enei wahanga katoa e u ana, e whawhai ana mo te haere tonu o tenei mahi.
E mohio ana matou he hononga tino uaua tenei, engari na te mohiotanga o te motu hou i puta ai tenei kaupapa torangapu hou, na te mea ehara tenei i te waa mo Evo Morales, engari he wa mo te motu whanui kia anga whakamua.
E mohio ana matou ko nga ahuatanga o waho ehara i te mea tino pai. Ko te kirimana i waenga i te United States me Colombia, i etahi ahuatanga, ka waiho hei arai mo tenei huringa.
Engari kei te mohio ano matou ko te kaha o te iwi Bolivia he mea nui kia kaha ki te ahu whakamua.
JRW: He huringa huringa puta noa i te nuinga o Amerika Latina nui ake iti iho ranei mai i te mutunga o nga tau 1990. I puta tenei i roto i te pooti ma Hugo Chávez i Venezuela, Rafael Correa i Ecuador, me etahi atu whenua maha ano hoki. I te wa ano, ki taku whakaaro he taupatupatu me nga uaua kei te ngakau o enei momo mahi.
I tenei horopaki, he patai taku mo te keehi motuhake o Bolivia.
I tetahi taha, he maha nga korero a Evo Morales i roto i nga huihuinga o te ao mai i te tirohanga anti-capitalist. Ka whakahē ia i te kaupapa whakapaipai hei punaha i runga i te tukino a te tangata, ina koa te hunga rawakore. A ka whakahengia ano e ia te whakapaipai moni hei punaha e whakangaro ana i nga punaha rauropi o te ao.
Engari i tetahi atu taha, kei a matou te Perehitini Tuarua a Álvaro García Linera e korero ana i roto i Bolivia mo te kore e taea te mahi hapori i roto i te horopaki o naianei i roto i taua whenua me te whakatairanga i te mea e kiia ana e ia "Andean-Amazonian Capitalism."
No reira, ki taku whakaaro he taupatupatu, he koretake, kei waenganui i enei karere. Ka taea e koe te whakamarama i tenei whakapae?
ETM: I roto i te hononga o naianei, me titiro tatou ki nga mea e tupu ana i Amerika Latina. I Amerika Latina ko te hononga o nga ope e pai ana ki nga nekehanga hapori.
He tino motuhake a Bolivia. Ko ta tatou mahi tuatahi i roto i te huinga o naianei ko te whakapakari i te whakaurunga o te neke atu i te 4.5 miriona kua whakahekehia, kua wehea mai i te whakahaerenga o te kawanatanga.
I roto i tenei tikanga, ko ta te Perehitini Tuarua a Álvaro García Linera e mahi ana ko te whakamaori i te pono o te horopaki Bolivian. Ko te kawanatanga o Bolivian he nama tawhito ki enei waahanga kaore ano kia whai hua mai i te hauora, te matauranga, me nga ratonga taketake. No reira, i roto i tenei wahanga tuatahi, ko te mea tuatahi, kei te whakanuia e matou te whakauru o enei wahanga hapori karekau i whai hua mai i te whakahaerenga o te kawanatanga. Me wikitoria e tatou te whakakorenga hapori, te taha taha, te kore korero, te kore kai, [nga taumata teitei o te] mate. Ko enei nga waahanga matua mena ka anga whakamua taatau. Ki te kore tatou e tutuki i tenei wahanga tuatahi ka oma tatou ki te whakahee i te mana o nga iwi taketake me nga kaupapa hapori.
Na reira, he tino watea ki te whakarewa i te karanga mo te hapori o te rautau rua tekau ma tahi ki te kore tatou i tutuki i tenei waahanga tuatahi.
Karekau he wehewehenga i waenganui i te Perehitini me te Perehitini Tuarua. He aha atu, he riterite te arotahi, ki runga i te hapori. E whakapono ana te hunga mohio i roto i te Movement Towards Socialism he mea tino nui ki te whakaoti i enei waahanga tuuturu - e ai ki te Minita o Tawahi a David Choquehuanca, kia pai te noho, kaua e pai ake te noho.
He aha te tikanga o te noho pai? Me whakarato tatou i te hauora me te matauranga ki era rangai papori nui katoa kaore ano kia whai mea, ki te hinga i te kore korero, te kore kai. Ko enei nga mea ka kitea e koe i nga ra katoa o toku whenua. He mea tino nui tenei ki te maarama.
Inaianei, i roto i era huihuinga o te ao, kua whakahee a Evo Morales nanakia whakapaipai. He aha te tikanga o te savage capitalism? Ko te tikanga o te whakapaipai moni kaore e tohatohahia nga hua ki nga waahanga hapori e hiahia ana. Kei te mohio matou he mea nui te haumi ki te ahu whakamua, engari kaore matou e hiahia ki nga rangatira me tenei haumi, engari he hoa.
I roto i nga hitori roa o Bolivia kua pahuatia katoa o tatou rawa taiao, a kaore tetahi o nga painga i noho ki to tatou whenua. Ko ta matou tono hou ko te tikanga me tohatoha ano nga kaipupuri moni nui i o raatau taonga. Koinei te tauira hou, te kaupapa hou e tukuna ana e te Perehitini Evo Morales.
Kaore he wehewehenga i roto i te kaiarahi. Ko te mea anake e mohio ana tatou katoa ko ia wahanga, me whakatutuki ia wahanga. Mai i reira, ka anga whakamua tonu tatou.
He aha te rereketanga i waenga i nga tikanga Ecuadorian, Venezuelan, me nga tikanga Cuban i nga tau 1960 [me te aha kei Bolivia]? He rereke nga hononga, me nga mea pono. Karekau he riterite i roto i nga mahi hurihuri. He aha? Na te mea he rereke nga ahuatanga o a tatou, engari he rite tonu o tatou whainga. Engari he rereke nga huarahi e tae atu ai ki aua whainga.
Na, ki ta matou whakaaro me matua whakaoti etahi o nga here o mua. E kii ana matou mo nga tau 250 kua hipa… [kaore e rangona] karekau te kawanatanga i tutuki mo nga rangai papori kua iti. No reira me aro tatou ki enei peke kounga kia eke ki te whainga whakamutunga, i mua i te neke ki tua atu. Me ahu whakamua tonu tatou me te kore e peke i nga wahanga, engari me whakaoti. Na te mea e whakapono ana matou kia anga whakamua me nui te whakakotahitanga o te motu.
Karekau he kawanatanga i Bolivia, na reira kua puta nga hua o te whakawhanaketanga o te motu ki te iti o nga rangatira kaore ki te nuinga o te motu. Ko te whakahoki mai i a tatou rawa taiao he wahanga o tenei kaupapa here, he tohatoha ano i nga hua. Na te mea e whakapono ana matou ko enei momo moni ka taea te whakawhanake. Kei te haere ratou ki te whakarato kaupapa penei i a Renta Dignidad, Bono Juancito Pinto mo nga tamariki, me Bono Juana Azurduy mo nga wahine.[3]
He raupatu hapori enei e kore e warewarehia, e kore e taea te hinga i te mea kei te haurua noa o te huarahi. Mai i ta matou tirohanga kei a matou nga tikanga e taea ai e matou te eke ki o matou whainga i whakatakotoria e matou ki roto i te kaupapa o te Movement Towards Socialism.
JRW: He mea tino mohio ka wikitoria a Evo Morales i nga pooti i te Hakihea [i wikitoria ia], i tetahi waahanga na te mea kua wehewehea te Matau i tenei wa. Na, he aha nga whainga matua o te whakahaerenga o muri mai o Evo Morales, mo nga tau e rima e whai ake nei?
ETM: Ko te hanganga torangapu hou o te kawanatanga - i whakaaetia i roto i te tapaetanga pooti e te nuinga, na reira ehara i te mea he whakatau. I pooti te iwi mo tenei kaupapa ture torangapu hou o te kawanatanga. Na roto i tenei kaupapa ture hou e hoahoa ana matou i tetahi whenua hou.
He aha ta tatou e hiahia ai i enei tau e rima e haere ake nei? Kua ahu whakamua, engari me whakahohonu. Ko tetahi waahanga o enei ko nga Millennium Development Goals. Me whakakorea e tatou, te tikanga, [nga taumata o te] tahuti. Me whakarato tatou i te matauranga, te hauora, nga ratonga taketake, te wai, nga rama, ki era waahanga kaore ano kia whiwhi.
Ka rite ki tenei me whakawhanake tatou i te ahumahi o a tatou rawa taiao, hei tauira mo te waahi hiko. He nui a matou rauemi, he rite ki a Kanata - kaore i te rite te whānuitanga, engari kei a matou - ka taea e matou te timata i nga kaupapa-mega, penei i te whakaputa hiko hiko.
A, kei a tatou te hau maori. I tenei wa ka kaweake e matou a matou hau ki Argentina me Brazil i tona ahua mata. Me timata tatou i nga kaupapa hei wehe i te hau [ki nga waahanga rereke o te mahi], ka puta he hua hou.
Kei a matou te kaupapa lithium, ka whakahaerehia ano e te kawanatanga o te motu. A, e mohio ana, kei te hoahoa matou i tetahi tono hou kia whai haumi ano. He maha hoki nga kaupapa nui hei hono i nga huarahi.
Koinei te mea ka tukuna e matou ki te iwi Bolivian i enei tau e rima e whai ake nei - kei te whakakotahi i te kawanatanga; te whakaora i a tatou rawa taiao; ahumahi me te whakaputa uara taapiri; te hanga mahi ko te tikanga ka kore nga Bolivians e heke ki waho o te whenua. He kaupapa matua enei mo te ahu whakamua.
Kei waho o tenei ko te kaupapa o te mana motuhake. He take tino uaua tenei, mana motuhake… [kaore e rangona]. Ko ta Bolivia e whai ana ko te whai tari motuhake, rohe motuhake, me nga hapori taketake motuhake - kia noho pono i waenganui i te toru. Kia tika ta ratou tohatoha, kia pai ai te whanaungatanga i waenganui i nga reanga e toru, me te kaiwhakahaere. Ko nga mana motuhake ka tuku i a tatou ki te ahu whakamua, ki te hoahoa whenua hou. Kaore e taea, i raro i te haki o te mana motuhake, mo etahi roopu oligarchic ki te wehe atu, ka whai hua mai i nga rawa o to ratou rohe. Ma te kawanatanga e whakamahere te hoahoa hou o nga mana motuhake o te motu - kaua ko nga oligarchs. Ko nga oligarchs me noho ki raro i nga kawanatanga tari, nga kawanatanga a-rohe, me nga iwi taketake. E kore e taea e ratou te hanga i to ratou ake whenua motuhake hou hei painga mo ratou ano. Kaore matou e whakapono ana ki tenei.
Koinei te whenua hou e hiahia ana matou ki te tuku, me te whakaurunga hapori, te wikitoria i te iti. A e kore matou e mahi i runga i te ture, me te kore he whakahe. Ko te whakahē kia whai hua. Me whakauru ano ki roto i tenei kaupapa kia taea ai e tatou te anga whakamua. 10 miriona nga tangata o Bolivia, a o enei 10 miriona 4.5 miriona he tangata whenua…. Ehara tenei i te kaupapa noa mo nga iwi taketake, engari mo te katoa. Koinei te turanga e tukuna ana e matou.
JRW: Ko te patai whakamutunga e pa ana ki te ao o te ao, me te paanga o te imperialism i runga i te tukanga Bolivian. Ka taea e tatou te kite, me te tukitukitanga i Honduras hei tauira, ko Barack Obama te tohu i te haere tonu o te imperialism o Amerika i te tuakoi o te Hauauru. Na me te kawanatanga o Kanata, he tirohanga imperialist vis-á-vis te kawanatanga o Kanata me te whakapaipai o Kanata me a raatau mahi i Amerika Latina me te Karipiana. Ka taea e tatou te kite i tenei i roto i te whakatairanga o te maina Kanata, te whakatairanga o te whakapaipai o Kanata i te nuinga o te nuinga o Amerika Latina, te hainatanga o nga kirimana hokohoko kore utu i waenga i Kanata me Colombia, Peru, me Mexico, ko enei katoa i enei ra kei te taha ki te taha Matau. Ko taku patai i roto i tenei ahuatanga, he aha to tuunga, he aha te tuunga o te kawanatanga o Bolivia, i mua i tenei rangatiratanga, ehara i te United States anake, engari i Kanata?
ETM: He tino ngawari tenei patai, i etahi atu huarahi he uaua. E whakapono ana matou kei a matou te Perehitini a Obama, katahi kei a matou te Pentagon. He mea tino rereke enei e rua. He rite ki a Evo Morales, ko Obama te tohu mo nga waahanga iti rawa o te United States, African Americans. Kei te whakapono tonu matou ki a ia, me tona kaha ki te whakarereke i nga mea katoa ko te ingoa torangapu o te United States. He whakaaro whaiaro tenei.
I roto i te kaupapa o Kanata, a ka whakapono ahau he kaupapa tino ngawari, he whakaute, he bilateralism. He mahi tahi me Kanata. He tirohanga ki te ao mo te kaupapa here o te whakaae tahi me te whakaute. A i roto i tenei anga, e whakapono ana matou ka taea e matou te ahu whakamua.
Ko ratou [Kanata me te US] he whenua o te G8, tino whakawhanakehia. He whenua to tatou kaore i te whanake, engari he mana rangatira. E whakapono ana matou ki te tauira o te mana motuhake o te iwi. Ko te tikanga o tenei ko te whakaute.
E korero tohu ana matou. Engari e whakapono ana matou, e whakapono ana matou, ka taea e matou te haere whakamua i roto i ta matou huringa whakarereke i roto i te anga o te whakaute tahi.
I roto i tenei hononga hou, he whakawhitiwhiti korero i te taumata teitei i waenga i nga kawanatanga o Bolivia me Amerika ki te whakaara ano i nga hononga takirua.[4] Engari i roto i te anga o te whakaute tahi.
Koinei to tatou tohu tohu i waenganui i nga iwi o te ao. Me whakaute koe penei. He rawakore matou, engari he rangatira.
JRW: Nga mihi nui mo to wa.
ETM: Kao, ka mihi. Kei roto matou i tetahi hononga motuhake i Bolivia. Ko Evo Morales, ko Álvaro García Linera, ko David Choquehuanca, kei te neke mai i te tirohanga kotahi, me nga whainga kotahi, me nga tauira rite. A he mea nui tenei ki te anga whakamua. Kaore matou e hanga whenua mo te 6 miriona anake, engari mo te 10 miriona katoa. E whakapono ana matou i tenei wa kei te hinga matou i te hunga katoa i kii ko Morales te kawana mo te ono marama. E whakaatu ana matou i te wa e noho ana te pono me te pono, ka angitu. He kaupapa tenei ehara i te tokoiti anake, engari mo te whenua katoa, e whakatakoto ana i te huringa me nga huringa nui. He hurihanga whai waahi me te manapori, me te mea nui, mo te whakauru hapori.
Kei te whakaako a Jeffery R. Webber i te matauranga torangapu i te Whare Wananga o Regina, Kanata. E toru ana pukapuka e haere ake nei: Red October: Left-Indigenous Struggles in Modern Bolivia; Ko te Whakakeke ki te Whakahou i Bolivia: Te Whakaoranga Iwi Taketake, Te Whawhai Karaehe, me nga Torangapu a Evo Morales; me tetahi kohinga whakatika i te Latin American Left me Barry Carr.
[1] Ko tenei mo te arotahi Ko te ariā o te pakanga guerrilla i whakaarohia e Ernesto Che Guevara me etahi atu i runga i o raatau wheako ki te hurihanga Cuban.
[2] E tohu ana tenei mo te pooti whakamaumahara i tu i Akuhata 2008 i tu a Evo Morales me te Perehitini Tuarua Álvaro García Linera ki te ngaro i a raatau mahi, ki te whakatu ano i o raatau mana rongonui.
[3] He momo rereke enei o nga whakawhitinga moni. Ko te Renta Dignidad, i timatahia i te tau 2008, he tata ki te $US 258 ia marama ki nga kainoho kaumātua e noho rawakore ana. Ko Bono Juancito Pinto, i timatahia i te tau 2006, e whakarato ana i te US$29 ia tau ki nga tamariki nohinohi hei akiaki i te whakaotinga mai i te reanga tuaono. Ko Bono Juana Azurduy, i timatahia i te tau 2009, e whakarato moni ana mo nga whaea kore inihua hei akiaki i a ratou ki te rapu awhina hauora i te wa e hapu ana me muri. Tirohia a Mark Weisbrot, Rebecca Ray, me Jake Johnson, Bolivia: Te Ohanga I Te Whakahaerenga Morales, Washington, DC: Center for Economic and Policy Research, Hakihea 2009.
[4] I peia e Bolivia te karere a Amerika ki Bolivia i te marama o Hepetema 2008.
Ko te putea a ZNetwork na te atawhai o ana kaipānui.
Donate