Þegar forseti Bólivíu, Evo Morales, tók við völdum í janúar 2006, hét hann því að standa við loforð um kosningabaráttu sína um að auka hlut Bólivíumanna í tekjum frá helstu erlendu tekjulind þeirra, jarðgasi. Alþjóðleg gasfyrirtæki hótuðu hins vegar að höfða mál. Fyrri stjórnvöld í Bólivíu höfðu undirritað fjölda tvíhliða fjárfestingarsamninga sem veittu erlendum fjárfestum rétt til að fara framhjá innlendum dómstólum og höfða slík mál fyrir alþjóðlegum dómstólum. Mórall kvarta að þessar reglur létu honum líða eins og „fanga“ í forsetahöllinni.
Vandræði Bólivíuforseta eru algeng hjá stjórnmálaleiðtogum um allan heim. Þau eru föst í samtengdum vef reglna og stofnana sem stuðla að og vernda erlenda fjárfestingu — með litlu tilliti til kostnaðar fyrir lýðræðið, umhverfið eða almenna velferð. Þessar sífellt umdeildu fjárfestavernd hafa orðið „komið út úr fangelsi án fangelsis“ kort fyrir fyrirtæki í alþjóðlegu hagkerfi. Þau eru kynnt af Alþjóðabankanum og öðrum alþjóðlegum fjármálastofnunum, lögfest með tvíhliða fjárfestingarsamningum og fríverslunarsamningum og framfylgt í gegnum gerðardóm Alþjóðabankans og aðra alþjóðlega dómstóla.
Lönd þrýsta aftur á móti þessum fjárfestavernd. Þeir gætu hugsanlega fundið sameiginlega orsök hjá sumum á bandaríska þinginu. En hinir djúpu vasar fyrirtækjanna og sviksamar reglur heimsins eru verulegar hindranir.
Fjárfestar Ãœber Alles
Vopnaðir fordæmalausum lagaheimildum hafa erlendir fjárfestar bókstaflega farið villt. Þeir geta höfðað mál vegna meintra brota á löngum lista verndar. Umdeildasta vörnin gegn aðgerðum stjórnvalda, þar á meðal umhverfis- og lýðheilsulögum, sem draga úr verðmæti fjárfestingar þeirra. Þó að alþjóðlegir gerðardómarar geti ekki þvingað land til að breyta lögum sínum, geta þeir dæmt fjárfestinum gríðarlegar skaðabætur. Og sú ógn ein og sér getur haft kaldhæðnisleg áhrif. Bandarísku efnafyrirtæki tókst til dæmis að nota fjárfestingarreglur í fríverslunarsamningi Norður-Ameríku (NAFTA) til að þrýsta á Kanada að fella úr gildi umhverfisheilbrigðisreglugerð.
Í gasmálinu í Bólivíu hafnaði ríkisstjórn Morales hótunum og tókst að endursemja samninga við alla erlendu fjárfestana, sem jók verulega tekjur stjórnvalda. Aðrir leiðtogar hafa ekki verið svo heppnir. Í nálægum Argentínu og Ekvador, til dæmis, standa stjórnvöld frammi fyrir hugsanlega lamandi „fjárfestaríki“ málaferlum.
Meira en 30 slíkar fullyrðingar hafa orðið fyrir Argentínu, margar þeirra í hefndarskyni fyrir ráðstafanir til að lina sársaukann vegna fjármálahrunsins í landinu árið 2002. Bandarískt gasfyrirtæki stefndi til dæmis vegna neyðarlaga sem frysti verð á rafveitu til að vernda neytendur gegn hrunandi verðbólgu. Fyrirtækið, CMS Gas, vann 133 milljónir dollara í bætur, peninga sem hefðu getað bætt argentínskum neytendum bætur.
Ekvador á yfir höfði sér 1 milljarð dollara málshöfðun frá Occidental Petroleum, fyrirtæki sem þar í landi er mikið smánað fyrir meint mannréttinda- og umhverfisbrot, þar á meðal að nota barnavinnu til að þrífa eitruð efni, hafa ekki lagað leka í leiðslum og starfað í vernduðum frumbyggjalöndum án leyfis.
Gagnrýnendur Occidental fögnuðu þegar ríkisstjórn Ekvador gaf Occidental stígvélið árið 2006 og ákærðu fyrir að hafa brotið samning sinn með því að flytja hluta af framleiðslunni til annars erlends fyrirtækis. Bush-stjórnin stöðvaði samstundis viðskiptaviðræður við Ekvador, en Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn fór í slaginn með því að ráðleggja stjórnvöldum að hefja söfnun varasjóðs til að greiða upp mögulega skaðabætur. Dómsmálaráðherra Ekvador brást við með því að saka Alþjóðagjaldeyrissjóðinn um „hatursfulla hlutdrægni í þágu hagsmuna sem hafa skaðað landið alvarlega“.
Í öðru tilviki með truflandi mannréttindaáhrif miða ítalskir fjárfestar á stefnu um jákvæða aðgerð í Suður-Afríku eftir aðskilnaðarstefnuna. Þeir eru að höfða mál vegna laga sem ætlað er að bæta úr sögulegum kynþáttafordómum með því að krefjast þess að námufyrirtæki verði með 26% svarta eignarhald og 40% svarta stjórnendur fyrir árið 2014. Þessar stefnur, halda fjárfestarnir fram, brjóta í bága við vernd gegn eignarnámi og mismunun í Ítalíu og Suður-Afríku. tvíhliða fjárfestingarsáttmála.
Eins og er, eru meira en 100 mál óafgreidd hjá Alþjóðabanka Alþjóðabankans fyrir lausn fjárfestingardeilna (ICSID), sem sker úr flestum deilum fjárfesta og ríkja. Meira en 90% hafa verið á móti þróunarríkjum. Á sama tíma skila þessar reglur ekki aukinni erlendri fjárfestingu. Vísindamenn Tufts háskólans komust nýlega að því að undirritun tvíhliða fjárfestingarsamninga við Bandaríkin hafði engin áhrif á fjárfestingarflæði Suður-Ameríku og Karíbahafs. Reyndar er Brasilía, sem hefur neitað að skrifa undir neinn slíkan samning við Bandaríkin, langstærsti viðtakandi bandarískra fjárfestinga á svæðinu.
Rík lönd ekki ónæm
Kanada stendur nú frammi fyrir hefndarmáli fyrir að stöðva verkefni til að flytja sorp frá Toronto til yfirgefinrar opnar námu í 600 kílómetra fjarlægð (370 mílur). Til að mótmæla mega-sorphaugnum, sameinaðist nærliggjandi Algonquin frumbyggjasamfélag með bændum og öðrum staðbundnum borgurum í járnbrautahindrun sem var stærsta borgaraleg óhlýðni í sögu Ontario-héraðs. Þegar ríkisstjórnin brást við með því að falla frá áætluninni bauð hún eigendum námunnar nokkrar bætur. En einn bandarískur fjárfestir notar enn NAFTA til að höfða mál vegna tapaðs hugsanlegs hagnaðar.
Í öðru máli sem hefur áhrif á réttindi frumbyggja, verja bandarísk stjórnvöld um þessar mundir gegn málsókn kanadísks fyrirtækis vegna reglugerða til að draga úr umhverfisspjöllum vegna gullnámuverkefnis á löndum Quechan í suðurhluta Kaliforníu.
Bandarískir embættismenn hafa mætt nokkurri mótspyrnu í viðleitni sinni til að útvíkka þessar fjárfestingarreglur. Krafa þeirra um að fela í sér víðtæka vernd fjárfesta á fríverslunarsvæðinu í Ameríku var einn þáttur í því að þessar samningaviðræður hrundu, eftir 11 ára viðræður þar sem 34 lönd tóku þátt. Svipaðar tillögur um að fella slíkar reglur inn í Efnahags- og framfarastofnunina í gegnum marghliða samninginn um fjárfestingar voru felldar seint á tíunda áratugnum, á meðan ríkisstjórnir þróunarlanda hættu við áætlanir um að halda fjárfestingarviðræður í gegnum Alþjóðaviðskiptastofnunina árið 1990.
Hins vegar hefur bandarískum viðskiptayfirvöldum á undanförnum 14 árum tekist að setja óhóflega vernd fjárfesta inn í viðskiptasamninga við 14 lönd og í óafgreiddum samningum við fjórar aðrar þjóðir (frá og með 1. maí 2007). Eina undantekningin er 2004 samningur Bandaríkjanna og Ástralíu. Samningamenn þess lands neituðu að samþykkja lausn deilna fjárfesta og ríkis. Um allan heim hefur þessum reglum fjölgað í gegnum meira en 2,500 tvíhliða fjárfestingarsamninga.
Að berjast til baka
Þann 29. apríl 2007 tilkynntu leiðtogar Bólivíu, Venesúela og Níkaragva áform um að segja sig úr gerðardómi Alþjóðabankans. Sameiginleg yfirlýsing þeirra sagði að „(Við) höfnum eindregið lagalegum, fjölmiðla- og diplómatískum þrýstingi sumra fjölþjóðlegra fyrirtækja sem ... standast fullvalda úrskurði landa, setja fram hótanir og hefja mál í alþjóðlegum gerðardómi.
Þessi óvænta tilkynning mun ekki nægja, lagalega séð, til að losa löndin þrjú í Rómönsku Ameríku frá samtengdum vef reglna og stofnana sem ætlað er að verja erlenda fjárfesta. Tvíhliða fjárfestingarsamningar undirritaðir af Bólivíu og Venesúela yrðu enn í gildi og það gæti tekið mörg ár að komast út úr þeim. Níkaragva væri enn bundið af fjárfestingarreglum Mið-Ameríkufríverslunarsamningsins. Og ICSID er ríkjandi en ekki eini fullnustuvalkosturinn. Erlendir fjárfestar gætu þess í stað krafist þess að mál þeirra yrðu tekin fyrir samkvæmt sambærilegum gerðardómsreglum Sameinuðu þjóðanna.
Engu að síður var þessi tilkynning gríðarlega mikilvæg á pólitískum vettvangi og gæti veitt öðrum löndum vald til að mótmæla þessari óhóflegu vernd fjárfesta. Argentína og Ekvador eru líklega bandamenn. Horacio Rosatti dómsmálaráðherra Argentínu hefur sagði, "ICSID hefur ekki vald yfir efnahagsráðstöfunum sem land tekur í kreppu." Rafael Correa, forseti Ekvador, hefur heitið því að berjast gegn Occidental Petroleum-málinu, þar sem fram kemur „Ekvador hefur ekki samþykkt og mun ekki samþykkja gerðardóm í ICSID eða öðrum stofnunum.
Að skipta út núverandi reglum um alþjóðlegar fjárfestingar fyrir réttlátari og réttlátari reglur mun krefjast samvinnu milli norðurs og suðurs. Í Bandaríkjunum eru leiðtogar demókrata á þinginu að íhuga nýjar aðferðir við viðskiptastefnu en hafa enn ekki kallað eftir því að vald fjárfesta-ríkis verði hætt. Þeir ættu að hefja viðræður við stjórnvöld sem hafa orðið harðast fyrir barðinu á þessari óhóflegu fjárfestavernd og læra af reynslu sinni. Saman gætu þeir búið til nýjar reglur sem myndu gera stjórnvöldum kleift að tryggja að erlend fjárfesting styðji almannahagsmuni - frekar en að vera stjórnað af efnahag fyrirtækja. Erlendir fjárfestar hafa skemmt sér vel. Það er kominn tími til að fá þá til að haga sér eins og ábyrgir heimsborgarar.
ZNetwork er eingöngu fjármagnað með örlæti lesenda sinna.
Styrkja