MAS og valdaránið
Evo Morales var enn vinsæll í kosningunum 2019, en hafði misst nokkuð af ljóma sínum eftir að hafa verið í embætti síðan 2006. Vinsældir hans urðu fyrir þrotum eftir að hann tapaði naumlega í þjóðaratkvæðagreiðslu 2016 til að afnema kjörtímabilstakmarkanir (51 prósent kjósenda kusu nei) og leitaði síðan til dómstóla til að hnekkja niðurstöðunni. Í aðdraganda kosninganna 2019 fékk hann gagnrýni ekki bara frá hægri andstæðingum heldur frá sumum stuðningsmönnum vinstri manna.
Vinstrisinnaðir gagnrýnendur Morales drógu sig í hlé frá víðtækustu kosningaloforðum flokksins árið 2016 - róttæk endurúthlutun landa, stuðningur við smærri landbúnaðariðnað, fjölbreytni í efnahagslífinu - og ákvörðun hans um að halda áfram að sækjast eftir útdráttarstefnu. Þeir tóku fram að mistökin við að umbreyta efnahag Bólivíu (enn að mestu háð gasi, námuvinnslu og soja) takmarkaði möguleikann á róttækum breytingum og að ívilnanir til hægri sinnaðra landbúnaðarelítu veittu þeim meiri völd í MAS-ríkinu. Morales, fyrir sitt leyti, krafðist þess að þessar ívilnanir og þróunarverkefni væru nauðsynleg til að gera stjórnvöldum kleift að setja stefnuskrá sína og draga úr fátækt.
Hver sem annmörkum hennar líður, tók MAS-stjórn Morales gífurleg framfarir í efnahagsþróun, fullveldi þjóðarinnar, réttindum kvenna og frumbyggja, virðingu fyrir umhverfinu og að hækka lífskjör, menntun og heilbrigðisþjónustu. Hlutfall fólks sem býr við fátækt lækkaði frá 59.9 prósent árið 2006 þegar Morales komst til valda í 34.6 prósent árið 2017, með mikilli fátækt meira en helmingi úr 38.28 prósentum í 15.2 prósent á sama tímabili, samkvæmt tölum stjórnvalda. Í fyrsta skipti í sögu Bólivíu gátu frumbyggjar borið höfuðið hátt og tekið þátt sem jafningjar í stjórnmálum.
Hægrimenn voru alltaf á móti stjórn MAS og töldu hana réttilega ógn við kynþáttafordóma, plútókratíska reglu landsins, sem í áratugi hafði læst landið inni í vanþróun á sama tíma og frumbyggja var sett á jaðarinn. Þegar hægrimenn héldu því fram að Morales væri einræðisherra var það hrein tækifærishyggja. En í kjölfar hinna umdeildu kosninga árið 2019 - sem samtök Bandaríkjanna studdu Bandaríkin hjálpaði til við að grafa undan — Hægrimenn gripu augnablik óstöðugleikans og hófu valdarán. Undir hótun um ofbeldi lögreglu og hersins neyddist forseti Bólivíu í þrjú kjörtímabil til að flýja til Mexíkó og síðan leita hælis í Argentínu.
Hægri öldungadeildarþingmaðurinn Jeanine Áñez lýsti sig bráðabirgðaforseta. Það var engin ályktun í öldungadeildinni til að samþykkja þessa ráðstöfun, sem var að minnsta kosti lagalega vafasamt. Engu að síður dreifði einkennisklæddur herforingi hana með forsetabeltinu þann 12. nóvember, sem lögmætti valdaránsstjórnina. Hún tafarlaust stýrði fjöldamorðum hersins sem drap tugi stuðningsmanna frumbyggja Morales og veitti hermönnum sem í hlut eiga friðhelgi.
Á ellefu mánuðum á eftir réðst Áñez á mannréttindi og borgararéttindi og minnkaði ríkisstuðning við húsnæði og mat sem kynnt var undir Morales. Hún opnaði efnahag Bólivíu á ný fyrir aukinni hagnýtingu í þágu fjölþjóðlegra fyrirtækja með því að efla gas, steinefni og litíumvinnslu. Hún opnaði dyrnar fyrir notkun fimm erfðabreyttra (erfðabreyttra) ræktun, þar á meðal soja, sem hótar að auka vistfræðilegar og veðurfarsógnir á sama tíma og skógareyðir meira af Amazon með stækkun einræktunar.
Og ofan á að innræta nýfrjálshyggjunni aftur, ýtti hægri öfgastjórn Áñez fram harð-hægri trúarstefnu sem leit á frumbyggja með fyrirlitningu. Eftir að hafa sver sig í embætti forseta lýsti Áñez því yfir með stóra biblíu í hendinni, „Biblían er komin aftur í höllina.
Áskoranirnar framundan
Undanfarna mánuði fóru verkamenn og frumbyggjar í verkfall og þrákuðu kúgun til að tryggja að það yrðu frjálsar og sanngjarnar kosningar. Þeir endurreistu lýðræðið í landinu. Þessi sigur - svo hvetjandi fyrir sósíalista og hreyfingar um allan heim - er þeirra.
Til að tala um gríðarlegar áskoranir framundan er hætta á að rigna yfir sigurgönguna. En það verða áskoranir. Til að byrja með er hagkerfið í næstum frjálsu falli, samdráttur um 7.9 prósent milli mars og september. Halli ríkisins hefur aukist og atvinnuleysi vaxið. Faraldurstengdar lokun lítilla og stórra fyrirtækja er að hluta til um að kenna, en efnahagssamdráttinn má einnig rekja til nýfrjálshyggjustefnu Áñez. Arce, fyrrverandi fjármálaráðherra undir Morales, heldur því fram að stefna Áñez hafi kveikt 5.6 prósenta samdrátt í hagkerfi Bólivíu á milli nóvember 2019 og mars 2020, jafnvel áður en heimsfaraldurinn skall á svæðinu. Hvernig á að endurreisa hagkerfið á augnabliki alþjóðlegs samdráttar og lágs hrávöruverðs mun vera brýn spurning fyrir MAS.
Arce ætlar að takast á við efnahagskreppuna með því að auka framleiðslu á lífdísil og iðnvæða litíumforða Bólivíu, sem er einhver sú stærsta í heiminum. Þó að þessar efnahagsþróunaráætlanir myndu skila bólivískum starfsmönnum ávinning, vekja báðar alvarlegar umhverfis- og félagslegar áhyggjur. Lífdísill eykur eyðingu skóga. Litíumvinnsla, sem krefst gífurlegs magns af vatni á svæði þar sem þurrkar eru nú þegar, vekur umhverfisáhyggjur eins og vatnsmengun og ofnotkun. Aðrir innan nýju stjórnarinnar hafa haldið því fram að Arce ætti að líta til aðra valkosti í efnahagsþróun.
Minna umdeilt innan MAS, Arce hefur heitið því að endurvekja áætlanir til að draga úr fátækt frá Morales-tímanum og félagslegan stuðning - peningaúthlutun eða „bonos“ — með sérstaka áherslu á aldraða, barnshafandi konur og lágtekjufjölskyldur með börn. Því miður mun Arce ekki hafa tekjur af hrávöruuppsveiflu sem áður ýtti undir þessar félagslegu áætlanir. Á sama tíma mun hann einnig standa frammi fyrir versnandi veðurfars- og umhverfiskreppu: skógareldar í Amazon munu líklega versna þar sem Brasilía heldur áfram að herða þróunarstefnu sem knýr skógaeyðingu og þurrkar og flóð munu halda áfram. Í samdrætti á heimsvísu verður Bólivía að reyna að þrýsta á sögulega kröfu sína um rétt til loftslagsréttar og greiðslu alþjóðlegra loftslagsskulda og hvetja þau lönd sem bera mesta ábyrgð á loftslagskreppunni til að hjálpa þjóðum eins og Bólivíu að takast á við afleiðingarnar.
Heima fyrir Arce verður að finna leið til að róa ef ekki útrýma vaxandi hægri vængnum í Santa Cruz, sem er nú að spretta upp í andstöðu við kosningaúrslitin. Þetta verður gífurlegt verkefni. Þó að margir hafi lýst Áñez sem heimaræktuðu formi bólivískrar hægri andspyrnu, þá er löng saga hægrisinnaðrar aðskilnaðarstefnu í Santa Cruz sem nær aftur til kalda stríðstímabilsins og afskiptasemi Bandaríkjanna í formi útþenslu í landbúnaðarviðskiptum.
Í kosningunum hrærði forsetaframbjóðandinn Luis Fernando Camacho, fertugur lögfræðingur og yfirmaður Pro-Santa Cruz borgaranefndar sem endaði í þriðja sæti, í pottinum kynþáttafordóma í Cochabamba, Santa Cruz, Beni og Tarija. Hópar ungra manna á mótorhjól þekktur sem "motoqueros,“ sem líkjast nýfasistum Proud Boys í Bandaríkjunum, áreittu og ýttu undir frumbyggja, sem bæla niður atkvæðisrétt þeirra. Eftir kosningarnar, þann 21. október, gengu Bólivíubúar af millistétt og efri millistétt í göngu um Plaza Avaroa í La Paz, mótmæltu atkvæðagreiðslunni og hrópuðu „Arce bastard, þú ert tíkarsonur og ríða mömmu þinni fyrir að hafa fætt þig.“ Hægri öfga Borgaranefnd Santa Cruz setti fram yfirlýsingu þar sem þess var krafist að kjörstjórn hætti tafarlaust opinberri talningu atkvæða. Þessi staðbundnu afturhaldsöfl eru studd af fjölþjóðlegum hægrihópum í Brasilíu, Argentínu og Bandaríkjunum.
Með því að taka á móti hægrimönnum mun Arce þurfa að mynda nýtt samband við félagslegar hreyfingar. Mikill brotastaður í þessu sambandi kom árið 2011, þegar umdeilt verkefni til að byggja gríðarstóran þjóðveg í gegnum TIPNIS þjóðgarðinn setti Morales gegn frumbyggjahreyfingum og öðrum vinstrisamtökum. TIPNIS átökin og ríkiskúgun á láglendishreyfingum frumbyggja fóðruðu andstöðu við Morales og MAS frá vinstri. Önnur áhrif TIPNIS-deilunnar voru sundrung margra alþýðusamtaka sem áður höfðu verið í takt við stjórnvöld. Arce verður að móta nýja braut fyrir MAS og vinna að því að sameina þessar hreyfingar.
Innbyrðis er mikil umræða í MAS um stefnur sem geta dreift valdi - forðast samþjöppun áhrifa og athygli sem ríkti í kringum Morales og í staðinn þjálfa og stækka næstu kynslóð MASista til að taka að sér pólitískt verkefni. Miðað við rætur og pólitískar skuldbindingar MAS, eru gríðarlegir möguleikar á lýðræðislegri þátttöku sem miðlar forsetavaldinu og víkkar ákvarðanatöku til staðbundinna stjórnvalda, sem veitir rými þar sem aðgerðasinnar í félagslegum hreyfingum geta rökrætt og náð samningum, ef ekki samstöðu.
Stórsigur MAS frammi fyrir valdaráni með stuðningi Bandaríkjanna og kúgandi hægri sinnuðu ríki er merkilegur. Því ber að fagna sem risastórum sigri fyrir bólivískar félagslegar hreyfingar og alþjóðlega vinstrimenn. Allra augu beinast nú að pólitísku verkefni MAS, sem býður upp á róttæka vonarsýn á sama tíma og erfiðar spurningar um hvernig eigi að takast á við efnahags- og umhverfiskreppu. Bólivía er tilbúin að kenna okkur; við ættum að fylgjast með og sjá fyrir okkur hvernig við gætum komið með eitthvað af kennslustundum þeirra heim.