Njirimara kachasị nke mkpuchi nke East Timor n'ime izu abụọ gara aga bụ mgbagwoju anya, ma n'ime ma n'èzí obodo. Akụkọ dị mfe na nke doro anya nke ogologo iri afọ siri ike na-eduga na Septemba 1999 nke ezigbo Timorese na-achọ mkpebi onwe onye na ndị agha ndị agha Indonesian ọjọọ ejiriwo obi abụọ na mgbagwoju anya dochie ma ndị Timorese na ndị na-ekiri ihe n'èzí. Ọbụna ndị na-ekiri si mba ọzọ maara nke ọma kwetara na ejighị n'aka ha maka ihe na-eme n'ezie na ihe kpatara ya - ọ bụ ezie na ọtụtụ ndị na-amachaghị nke ọma na-arụ ọrụ n'enweghị ihe mgbochi dị otú ahụ, si otú ahụ na-agbakwụnye na mgbagwoju anya.
Ihe ike mere na East Timor n'ime izu abụọ gara aga ekwesịghị ịbụ ihe ijuanya n'ezie. Enweela obere ịdọ aka ná ntị doro anya na ndị nta akụkọ si mba ofesi tupu ndị agha emegbu ọnwa abụọ gara aga. Nkọwa kachasị dị egwu na mpụga obodo ahụ ruo ụbọchị ahụ lekwasịrị anya naanị n'okwu abụọ - esemokwu dị n'etiti ikpe ziri ezi na mgbaghara maka mpụ nke ndị agha Indonesia na ndị agha Timorese ha na-eduga na nnwere onwe, na mkparịta ụka ogologo oge na enweghị obi ụtọ n'etiti mba nnwere onwe ọhụrụ na Australia. n'elu nkewa nke mmanụ na gas ego sitere n'akụkụ oke osimiri Timor.
Ma n'ime ọkara afọ gara aga ma ọ bụ karịa ihe ịrịba ama na-enye nsogbu anọwo na-ahụ ihe ngosi dị mma ma na-enweghị ihe ọmụma banyere Timor Leste mgbe nnwere onwe gasịrị. Abụọ na-ewute karịsịa. Nke mbụ bụ akụkọ mmepe mmadụ 2006 maka Timor Leste sitere na mmemme mmepe United Nations [1], na-egosi na mba ndị kasị daa ogbenye na mpaghara dara ogbenye na-aghọwanye ndị dara ogbenye ma na-enwekwu olileanya, na ihe fọrọ nke nta ka ọ bụrụ ihe ọ bụla na-egosi ahụike na ọdịmma ọha na eze na-adaba. Mgbe afọ abụọ na ọkara nke ndakpọ olileanya nke ọchịchị ndị agha Indonesian gasịrị, nke a bụ ọgwụ na-elu ilu. Mgbama nke abụọ, nke nwere nkọwa ka njọ, bụ akụkọ sitere n'April nke Human Rights Watch dere nke ji nlezianya dekọọ ojiji ndị uwe ojii East Timorese na-emekpọ ndị mkpọrọ ahụhụ na mmeso ọjọọ. [2]
Ọbụlagodi na-enweghị ihe ọmụma zuru ezu karị, ndị a zuru ezu ịtọpụ mkpu na mgba siri ike maka mkpebi onwe onye abụghị ihe dị mkpa maka udo na nchekwa mmadụ na East Timor, nakwa na enwere nkọwa nke nhụsianya nke. ọtụtụ puku mmadụ karịa na-aga n'ihu na-emegide ndị agha Indonesian na mpako na obere anya nke gọọmentị Australia na mkparịta ụka mmanụ, dị mkpa dị ka ihe ịrụ ụka adịghị ya na ha dị.
Nke a bụ oge anyị kwesịrị ileba anya, ịnakwere ejighị n'aka, ma jiri nlezianya nyochaa ọnọdụ dị n'ime ọnọdụ dị mgbagwoju anya dịka ọ dị ize ndụ. Mgbasa ozi juputara n'ọtụtụ nyocha ngwa ngwa, ụfọdụ sitere na ndị a na-enyo enyo na mbụ (" steeti dara ada" na "Australian coup d'etat" bụ ahịrị abụọ a ma ama nke anyị na-anụ ọtụtụ). Mana nke a bụ oge maka ntakịrị obi umeala n'etiti ndị ọkachamara na ndị ọkachamara si mba ọzọ.
Nke a bụ ajụjụ iri nke anyị chọrọ azịza bara uru na ọkachamma ụfọdụ arụmụka siri ike.
1. Kedu ihe gbochiri ọchịchị Alkatiri ka ọ ghara imezi nnupụisi ndị agha n'ụzọ dị irè na ọgụ dị n'etiti ndị agha na ndị uwe ojii? Gịnị mere e ji kwe ka ụkpụrụ iwebata ndị agha na ndị uwe ojii gbanyere mkpọrọgwụ n'ike?
Ihe ịrịba ama mbụ ọha na eze nnupụisi bụ ọtụtụ ọnwa gara aga. Ọ ga-abụrịrị na ndị nọ n'ime ahụ mara na ọ nọ n'oké nhụjuanya ogologo oge tupu mgbe ahụ. Ọ dịghị ihe ọ bụla gbasara ịchịkwa ndị agha n'obere steeti ndị na-esighị ike ka a ga-ahapụ ma ọlị. Naanị nkọwa ndị e nyere ruo taa bụ ma n'ihe gbasara ndị mmadụ, ma n'ime Council of Minister na n'ime ndị agha (FDTL) na ndị uwe ojii (PNTL), ma ọ bụ n'ụzọ dị mfe nke "agbụrụ" na mpaghara. Ndị agha ahụ were ndị bụbu ndị agha agha Falantil n'ọrụ, na ndabara maka nlanarị ha, ọkachasị ndị sitere na ọwụwa anyanwụ nke mba ahụ. Ndị uwe ojii, na-esiteghị n'ebe ọdịda anyanwụ, na-anabata ndị bụbu ndị uwe ojii Indonesia, yana dịka ụfọdụ si kwuo, ọnụ ọgụgụ buru ibu nke ndị agha mbụ. Mana ajụjụ bụ isi abụghị maka atumatu, mana gịnị kpatara na Council of Minister enweghị ike ma ọ bụ na ha agaghị agbanwe mgbanwe ndị a. Iji zaa nke ahụ, anyị chọrọ ihe karịrị naanị caricatures nke "ọjọọ Alkatiri, ezigbo Gusmao". Ruo n'ókè ụfọdụ atumatu ndị a bụ UNTAET tupu mgbanwe na nnwere onwe, ma ajụjụ a ka dị maka ihe kpatara ndị ndọrọ ndọrọ ọchịchị ọkaibe na ndị nwere nghọta dịka Mari Alkatiri na Jose Ramos Horta enweghị ike ịbanye na Ministers of Defense (Roque Rodrigues) na ime (Rogerio Lobato), na onye isi FDTL, Major-General Taur Matan Ruak. Maka nke a, anyị chọrọ nkọwa doro anya nke ndọrọ ndọrọ ọchịchị nke nchịkwa ahụ, ọ bụghịkwa mkparị dị mfe banyere "steeti na-ada ada".
2. Kedu ihe bụ isi ihe ndọrọ ndọrọ ọchịchị na East Timor mgbe nnwere onwe gasịrị?
N'ụzọ dị ịrịba ama, enwere ntakịrị ihe ọmụma banyere ndọrọ ndọrọ ọchịchị nke East Timor kemgbe ntuli aka ndị omeiwu nke August 2001 na nhoputa ndi ochichi na-esote na April 2002. N'ihi ntuli aka nke 2001, Fretilin na-ejide 55 n'ime oche 88 na nzuko omeiwu, na onye ndu ya. Mari Alkatiri bụ praịm minista. Ọtụtụ ndị na-ekwu okwu si mba ọzọ na-egosi enweghị mmasị na Alkatiri, ma ruo mgbe ntuli aka a ga-eme n'afọ a ma ọ bụ mmalite nke afọ na-abịa, a anwaleghị nke a. Nke ka njọ, ebe a n'Australia, anyị ahụla obere nyocha nke ọma banyere ezigbo ọnọdụ Fretilin, ọrụ otu pati na-arụ na nchịkwa Alkatiri, na ewu ewu na ọnọdụ nke ndị mmegide ka ukwuu, dị ka Democratic Party.
Ihe na-erughị omume ọchịchị onye kwuo uche nke Fretilin Congress na nso nso a enyeghị aka n'okwu ma n'ime ma ọ bụ n'èzí, na-ahapụ ndị otu ahụ ka ọ bụrụ ndị na-adịghị ike maka ebubo ihu ọma na nkwekọrịta na mkpuchi nke Council of Minister' adịghị arụ ọrụ.
Ewezuga nlebanya nlezianya anya nke Helen Hill n'oge na-adịbeghị anya mana nkenke gbasara njirimara na mmezu nke ụzọ amụma Alkatiri [3], ọ fọrọ nke nta ka ọ bụrụ na ọ dịghị ihe ọ bụla mgbasa ozi mgbasa ozi Australia siri ike nke arụmụka ndọrọ ndọrọ ọchịchị na East Timor n'afọ ndị na-adịbeghị anya, ma e wezụga ajụjụ nke mkparịta ụka mmanụ na gas, ajụjụ gbasara amụma asụsụ, na imezigharị vs. ikpe ziri ezi maka ndị eboro ebubo mpụ agha.
Ihe ndị dị mkpa gbasara ibi ndụ, ịda ogbenye, ahụike, nkesa nke uru mmanụ na gas na-enweta maka ndị obodo, na mmetụta nke mmefu ego gọọmenti na enyemaka mba ọzọ na obodo na akụrụngwa nke obodo - ihe niile bụ okwu. nke nnukwu arụmụka n'ime East Timor na ụfọdụ nlezianya nyocha na Timorese na n'èzí amụma okirikiri - ahapụla na-akọghị na mgbasa ozi sara mbara.
3. Usoro nke "esemokwu agbụrụ" na "ndị ọwụwa anyanwụ vs. ndị ọdịda anyanwụ" bụ ezigbo isi ihe na-eme ka ndọrọ ndọrọ ọchịchị dị ugbu a, ka ọ bụ ihe ọzọ na-ahazi ọgbaghara ahụ?
Ndị nọworo na-ekiri obodo East Timorese na ndọrọ ndọrọ ọchịchị ruo ogologo oge na-enwe obi abụọ ma na-eju ha anya banyere ịdị ukwuu nke nkewa a. Nke a bụ nkewa ochie nke yiri ka ọ tụfuru ịdị ukwuu ya n'oge agha nke iguzogide megide otu onye iro. Helen Hill ekwuola na usoro alụmdi na nwunye na-egosi eziokwu dị mgbagwoju anya karịa. [4] Ọzọkwa, dị ka o kwuworo, ọtụtụ òtù ndọrọ ndọrọ ọchịchị n'ezie na-agbasa "nkewa", na ndị òtù si mpaghara abụọ ahụ. N’agbanyeghị otú ọ dị, iji “esemokwu agbụrụ” eme ihe dị umengwụ n’ezie ezighị ezi ná mba dị otú ahụ nke agbụrụ dị iche iche. Ọ bụrụ na nke a bụ nkewa, n'ezie ma ọ bụ arụpụtara ya, ọ bụ gburugburu ihe gbasara uru na ụkọ mpaghara.
Agbanyeghị na ngalaba ndị agha na ndị uwe ojii ekwupụtala onwe ha n'otu akụkụ n'ahịrị mmejọ a. Nkwekọrịta ndị uwe ojii nwetara ọnụ ọgụgụ ndị si n'ebe ọdịda anyanwụ nke mba ahụ bụ ndị ha na ndị na-achị Indonesia nwere mmekọrịta chiri anya na-egosi na ọ bụghị naanị gbasara ọdịdị ala ma ọ bụ "agbụrụ". Kama "ọwụwa anyanwụ / ọdịda anyanwụ" ghọrọ ruo n'ókè ụfọdụ ma ọ dịkarịa ala ihe ngosi nke azụmahịa na-agwụ agwụ nke nrụrịta ụka n'ikpe ziri ezi, na ndọrọ ndọrọ ọchịchị nke nkwado. Nke a abụghị ma ọlị ikwu na nkewa ahụ bụ ihe egwu, kama ọ dị anyị mkpa ileba anya nke ọma ka nkewa mpaghara siri kpuchie esemokwu ndị ọzọ na-enweghị ihe jikọrọ ya na mpaghara.
Nke kachasị mkpa bụ na anyị enweghị akụkọ ozi gbasara usoro ndọrọ ndọrọ ọchịchị nke ojiji na nkwalite nke ngalaba a ma n'ime ndị agha na ndị uwe ojii ma ọ bụ n'etiti ndị ọgba aghara a haziri nke ọma. "Ndị ọchụnta ego na-ese okwu" bụ okwu dabara adaba maka ndị na-erigbu ọnọdụ mgbagwoju anya dị ka nke a. Anyị maara na ozi ederede na ekwentị mkpanaaka - ụfọdụ dabere na egwu eziokwu, ụfọdụ bu n'obi imepụta egwu dabere na ozi ụgha - ejiri akọ kpata ụjọ, ọgba aghara na ụgbọ elu. Anyị makwaara na ndị ọgba aghara na ndị otu ụmụ okorobịa na-elekwasị anya n'otu n'otu - ịgba ụlọ ọkụ, ịkwakọrọ ụlọ ọrụ na ụlọ ọrụ gọọmentị, iyi egwu na mgbe ụfọdụ igbu mmadụ - ejiri ekwentị mkpanaaka chịkọta ya. Ndị omekome na-eme mpụ ejiriwokwa ekwentị na-ahazi ịkwakọrọ ihe. Ajụjụ dị mkpa bụ onye na-ahazi ihe omume ndọrọ ndọrọ ọchịchị ndị a na-emebi emebi? Ihe karịrị otu ndị ama ama na-eji usoro dị otú ahụ eme ihe? Onye na-achikota? Ọ dị ka ọ bụ ọnọdụ mgbagwoju anya nwere ihe karịrị otu mmegide yana ndị ohere dị iche iche metụtara.
4. Gịnị ka Ọstrelia maara gbasara ọnọdụ ime ihe ike na East Timor n'oge a?
Ọ bụ ezie na ụlọ ọrụ mgbasa ozi Australia akọpụtala ime ihe ike n'ihe gbasara ìgwè ụmụ okorobịa na ndị uwe ojii na ndị agha na-adịghị ahụkebe, nke kewara n'ahịrị 'ọwụwa anyanwụ/ọdịda anyanwụ', gọọmentị Australia maara n'ezie na foto mgbasa ozi a nke ihe ike na-enweghị isi na nke pụtara ìhè na mberede bụ. adịghị mma. Ndị otu ọgụgụ isi Australia - ọkachasị ụlọ ọrụ nchịkọta ọgụgụ isi eletrọnịkị anyị, Ngalaba Mgbasa Ozi Defence - nwere ụzọ iji jide, decrypt na nyochaa mkparịta ụka ekwentị na redio niile na East Timor. Obi abụọ adịghị ya na ndị ọrụ ọgụgụ isi nzuzo nke Australia gaara ejidewo ụfọdụ ikike mbụ ya na East Timor. Nke a bụ kpọmkwem ihe DSD mere na 1999 na ihe nyere InterFET ohere dị otú ahụ karịa ndị agha Indonesia na ndị agha ya. Dịka ọ dị na 1999, gọọmentị Australia gaara enwe ohere ịdọ aka na ntị n'ihu na otu dị iche iche na-eme atụmatụ itinye aka na ndọrọ ndọrọ ọchịchị ụfọdụ. Na nzukọ ha n'izu a, Maazị Downer yiri ka ọ gwara Onye isi ala Gusmao na Australia nwere ozi dị otú ahụ maka atụmatụ ọgbaghara ugbu a. Ajụjụ ndị bụ isi bụ gịnị ka gọọmentị Australia maara site na isi mmalite ọgụgụ isi ya na mgbawa mgbawa nke ime ihe ike, na ònye ka ya na ha kpakọrịtara ihe ọmụma a? N'afọ 1999, gọọmentị Australia debere ịdọ aka ná ntị ya dị ukwuu banyere ọgba aghara ndị TNI na-eme atụmatụ na-esi n'aka ụmụ amaala nke ya, site na ndị America ha na ya na-emekọrịta ihe, na n'ezie, site n'aka ndị East Timor nke na-achọ ịbụ ndị ihe metụtara ya.
5. Enwere ihe mpụga na-arụ ọrụ - Australian ma ọ bụ Indonesian?
Ndị nọ n'Australia na-achọ ihe akaebe nke "Mmebi ọchịchị nke Ọstrelia" ga-ekwenye na ndị dị ka Greg Sheridan nke Australia:
"N'ezie ọ bụrụ na Alkatiri ka bụ Prime Minister nke East Timor, nke a bụ ebubo na-awụ akpata oyi nke enweghị ike Australia. Ọ bụrụ na ịnweghị ike ịsụgharị ikike nke ndị agha 1300, ndị uwe ojii 50, ọtụtụ narị ndị ọrụ nkwado, bọket enyemaka na ọrụ nnapụta mba ụwa dị oke egwu ka ọ bụrụ mmetụta zuru oke iji kpochapụ Prime Minister Marxist jọgburu onwe ya, yabụ na ị machaghị nka na nka. nke mmetụta, nkuzi, nkwado na, n'ikpeazụ, ịkwalite mmasị mba." [5]
Obi abụọ adịghị ya na gọọmentị Australia ga-ahọrọ onye na-abụghị onye ndọrọ ndọrọ ọchịchị akụ na ụba Alkatiri ka o duo East Timor. Ajụjụ dị mkpa bụ ma mmasị dị otú ahụ ọ ga-eduga ya ịkwado igbu ọchụ na ọgba aghara nke mgbawa nke ugbu a, na ụfọdụ nkwụsịtụ ogologo oge nke ndọrọ ndọrọ ọchịchị Timorese nke ga-eme ugbu a. Na nguzozi, azịza ya bụ mba. Alkatiri na Fretilin ga-eche ntuli aka n'ime ọnwa ole na ole n'ọnọdụ ọ bụla. Ihe ịrụ ụka adịghị ya na mmegbu na mpako nke Australia bụ usoro nke ụbọchị, ma ọ bụghị, na nke a, ime ọchịchị ike.
N'aka nke ọzọ, n'inyere nkwụsi ike nke Prime Minister Australia na Minista nke Mba Ọzọ, ọ bụghị ihe ijuanya na, dị ka Loro Horta kwuru:
"Ọtụtụ ndị otu gọọmentị Dili na-echegbu onwe ha maka nnabata Australia karịa ka ha na-eche banyere nke Jakarta. Ọtụtụ kwenyere na Australia na US na-akpata ọgba aghara ahụ ruo n'ókè ụfọdụ. " [6]
Ọ bụ ezie na Horta na-ele echiche a anya dị ka ihe jọgburu onwe ya, nhụsianya ihu ihu nke ogige Sheridan na-enye nchegbu ahụ, ọ ga-adịkwa ka ọ na-egosipụta ụfọdụ echiche gọọmentị Australia - yabụ na ọ dịkarịa ala na-agbagha ọrụ nke ndị ọrụ ADF na AFP na ala.
A ga-ajụrịrị ajụjụ ka njọ gbasara ntinye aka Indonesian - ma ọ bụ karịa, ntinye aka nke otu dị iche iche na Indonesia. Mgbe a kọrọ Mari Alkatiri - n'ụzọ na-ezighi ezi - dịka o boro Indonesia ebubo na ọ bụ ya kpatara ọgba aghara ahụ, Minista mba ofesi Indonesia gọnarịrị ntinye aka dị otú ahụ, na ngọnarị ya kwesịrị iji kpọrọ ihe. Ma nke ahụ apụtaghị na ị na-ewere ya na ọnụ ahịa ihu. Ọtụtụ ihe na-eme na steeti Indonesia nke na-anọghịzi n'okpuru ọchịchị onye isi ala na ndị ndụmọdụ ya. Karịsịa, ihe ndị mere n'oge na-adịbeghị anya na Papua egosila na ndị agha, ndị ọrụ ọgụgụ isi kachasị mkpa na ndị Ministry nke ime obodo na-emebi iwu onye isi ala na-akwado onwe ya na Papua. [7] Nke ahụ apụtaghị na e nwere ihe àmà ọ bụla na-egosi na nke ọ bụla n'ime òtù ndị a - ma ọ bụ òtù ọha mmadụ jikọtara ha - etinyela aka na East Timor, ma ọ pụtara n'ezie na ngọnarị nke Minista mba ọzọ, nke a na-asọpụrụ n'ebumnobi ọ bụ ezie na ọ nwere ike ịbụ. , abụghị okwu ikpeazụ n'okwu ahụ. Ọzọkwa ebe ọ bụ na Indonesian mbuso agha nke East Timor na 1975 malitere na ọgụgụ isi ụlọ ọrụ 'destabilization nke Timorese ndọrọ ndọrọ ọchịchị, akụkọ ihe mere eme na-eduga anyị na-emehie n'akụkụ nke ịkpachara anya, na na anya maka njikọ na otu wepụ ngwa ngwa.
Ntinye aka Indonesian nwere ike na opekata mpe ihe atọ nke ime ihe ike na ọgba aghara dị ugbu a kwesịrị ka enyocha nke ọma. Nke mbụ bụ mwakpo abụọ a na-ebuso n'ebe a na-edebe ihe ndekọ nke nyocha na akaebe banyere mpụ nke oge 1975-1999, ma Indonesian na Timorese. E zuuru ụlọ ọrụ UN Serious Crimes Unit, ebe e zuru faịlụ ndị metụtara ndị ọrụ agha Indonesian omume mpụ, ihe dị ka 100 ndị ji egbe wakporo ụlọ Truth and Reconciliation Commission Secretariat (CAVR). Enweghị nnomi nke ihe CAVR enịmde na mpụga East Timor.
Okwu nke abụọ chọrọ nyocha nke ọma maka akara ọ bụla nke njikọ Indonesian - onye ọrụ ma ọ bụ nke ọzọ - bụ omume nke ndị uwe ojii East Timorese. N'ịbụ ndị Human Rights Watch boro ebubo na njide na mmekpa ahụ na-akwadoghị iwu, njikọ na-aga n'ihu nke ndị uwe ojii ndị malitere ọrụ ha na ndị uwe ojii Indonesia chọrọ nlezianya nyocha - karịsịa na mpaghara "ọwụwa anyanwụ-ọdịda anyanwụ", na ịhapụ omume ụlọ ikpe maka mpụ ndị gara aga na-akwado. nke ime udo.
Okwu nke atọ bụ ma nke kachasị mkpa na nke siri ike nleba anya: ndị otu na-akpata ọgba aghara a haziri ahazi, ịkwakọrọ ihe na igbu mmadụ nke izu abụọ gara aga. Nke a bụ ajụjụ Alkatiri n'ezie. Enweghị njikọ ndị agha enweghị ihe ọ bụla? Enweghi njikọ gafere oke n'ihe gbasara ikwu na ọ nweghị mkpa? Echiche ndọrọ ndọrọ ọchịchị East Timorese enweghị njikọ na ọrụ na-aga n'ihu nke ndị isi ndị agha mbụ dabere na Indonesia nwere njikọ ọgụgụ isi Indonesia ogologo oge dị ka Eurico Guterres? Nke kachasị mkpa, a ga-elekwasị anya na nhazi nke ọgba aghara - ma ndị East Timorese formateurs nke ime ihe ike bụ otu ma ọ bụ ọtụtụ, yana ma ha na-eme ihe kpamkpam na-enweghị njikọ dị n'èzí.
Ndị a bụ ajụjụ ndị a na-aghaghị ịjụ, ọ bụkwa maka ọdịmma ndị ọchịchị onye kwuo uche ya na East Timor, Indonesia, na Australia ka a na-ajụ ma zaa ha abụọ. N'iburu omume gara aga na omume na-aga n'ihu nke ma ndị agha Indonesia na ụlọ ọrụ ọgụgụ isi Indonesia, nke a abụghị oge iwe iwe naanị n'ihi na a na-etinye ajụjụ ndị ahụ. N'iburukwa mpako nke omume gọọmentị Australia, ndị kpuru ìsì na-agba ọsọ na ọkwa nke mini-hegemon mpaghara, na iduhie ndị bi na ya gbasara ihe ndị ọrụ ọgụgụ isi ya maara oge ikpeazụ, ọ nwere ihe mere ị ga-eji nyochaa ogologo oge ebumnobi na echiche dị ogologo. n'azụ ntinye aka Australia.
6. Operation Astute nwere akụrụngwa zuru oke - yana dabara adaba maka ọrụ ahụ?
Dị ka na 1999 itinye aka na ngwa agha Australia bụ ihe dị mkpa ngwa ngwa, n'agbanyeghị mbibi na-esote nke mmeri Howard kpatara n'oge ahụ na nkwughachi ya ugbu a. Mana enwere ezigbo obi abụọ gbasara ikike Australia n'oge a. Ọ bụghị naanị na ọnọdụ dị n'ala nwere mgbagwoju anya karịa na ọgba aghara a haziri ahazi nke 1999, mana dị ka ọtụtụ ndị na-akọwa nkọwa kwuru n'ụzọ ziri ezi, ndị agha Australia na ndị uwe ojii na-agbatịkwu nke ọma karịa ọtụtụ esemokwu. Ndị agha ndị agha Australia pụrụ iche dabara adaba maka mmemme dị otú ahụ bụ n'ezie obere mgbe niile na ọnụọgụ - nkeji atọ nke mejupụtara Iwu Ọrụ Pụrụ Iche (SAS na otu Commando abụọ) na ndị agha Airborne agha, ya na 3rd battalion (parachute) Royal Australian Ndị agha (RAR).
Ndị ọrụ agha si Australia, New Zealand, Malaysia, na Portugal na-arụ ọrụ Astute, US agbazinyela aka ngwa ngwa. Ma Australia na Portugal ebupụla ndị uwe ojii, n'ihe gbasara Australia, ndị uwe ojii Federal Federal 57. Ndị ọrụ agha Australia sitere na 3 RAR - ụfọdụ si Iraq laghachi (ndị ọzọ ka na-ebuga na Solomons) - yana ọnụ ọgụgụ dị nta sitere na 4 RAR. [8] Mgbagwoju anya banyere onye a ga-elekwasị anya, iwu ndị kwesịrị ekwesị nke ntinye aka, atụmatụ na enweghị ọnụ ọgụgụ dị mfe na-egbochi ịdị irè nke ike maka oge mgbe ọdịda. Ọ bụ ezie na e guzobela ọkwa dị ukwuu nke njikwa anụ ahụ, ọbụlagodi ugbu a enweghị nchebe ndị uwe ojii zuru oke megide ịkwakọrọ ihe na mbuso agha, dị ka mwakpo ahụ na ụlọ CAVR gosipụtara.
Ịkwakọrọ ihe CAVR na-egosiputa akụkụ ọzọ na enweghị ikike nke ike ntinye aka. Mgbe a haziri ahazi ịkwakọrọ ihe n'ụlọ CAVR - ọ bụ naanị ọgba tum tum ka a na-ewere na njedebe - ndị ọrụ CAVR Timorese na-akpọ ADF, ka a gwa ha na ha enweghị ndị ọrụ zuru oke iji mesoo ndị na-apụnara ihe n'oge ahụ. Ihe na-enye nsogbu n'obi banyere nke a abụghị nke ukwuu enweghị ihe onwunwe dị ka enweghị ike ịmata mkpa ndọrọ ndọrọ ọchịchị na nke iwu nke ebe nchekwa CAVR ndị ahụ na mkpa ọ dị ichebe ha dị ka ihe kacha mkpa. Nke a na-akwado ịkwado otu aro na ADF - ma ọ bụ ma ọ dịkarịa ala akụkụ nke kwesịrị ịrụ ọrụ mmeghachi omume ngwa ngwa - dị njikere n'ihe gbasara ọgụgụ isi na nkwadebe asụsụ n'otu ụzọ ahụ ha dị na 1999. Ọ dị mkpa icheta na nke a bụ ike mba ụwa, yana nsogbu niile dị n'ime ụdị nhazi ahụ - gụnyere arụmụka gbasara iwu. [9] Ndị agha na ndị uwe ojii na nkwa ọgụgụ isi dị ugbu a na Iraq, Afghanistan, Solomon Islands na ebe ndị ọzọ agbatịwo ikike Australia iji nye aka na ike dị irè dị ka ọ dị mkpa na East Timor. Ọzọkwa, ihe mgbagwoju anya gbasara ebumnobi ogologo oge Australia pụtara na ozugbo enwere ike ọ ga-abụ ihe amamihe dị na ya ịgbasa àgwà mba ụwa nke ntinye aka na ndị uwe ojii. N'ịhapụ arụmụka ọ bụla gbasara ọchịchọ (ma ọ bụ enweghị uche) nke echiche Australia nke ọchịchị obodo na ntinye aka dị ize ndụ na nke nzuzu na ọdachi Iraq, nke bụ eziokwu bụ na ikike ndị Australia bụ n'ezie obere obere, na ndị na-adịghị ike ma nbibi na imebi iwu.
Nke a na-eduga n'ajụjụ gbasara ọchịchọ nke ndị agha Australia na-anọ na East Timor ruo ogologo oge, ma ọ bụ ma ọ ga-abụ maka ọdịmma nke East Timor na Australia maka gọọmenti Australia ka ọ pịa Security Council maka nnọchi anya ndị agha si mba ndị ọzọ. Nke a bụ 1999, na ohere maka ndị agha siri ike na ndị na-ebuwanye ibu nke ADF na-emehie ihe na ọnọdụ mgbagwoju anya bụ nke dị elu - na ọnụ ahịa ndọrọ ndọrọ ọchịchị ka dị elu. Eziokwu ahụ bụ na a ga-agbakwunye AFP ugbu a site na ndị ọrụ 100 na-adọta site na ndị uwe ojii steeti bụ ihe akaebe doro anya banyere mgbatị ahụ n'ihe gbasara ọnụọgụgụ. Ọ baghị uru ikwu, oke nke echiche Mini Me nke gọọmentị Howard nke ọchịchị mpaghara pụtara ìhè karịa na Ndịda Ebe Ọwụwa Anyanwụ Eshia karịa ka ha dị na Pacific.
7. Kedu ọrụ nwere ike ịbụ na nke a na-achọsi ike n'ọdịnihu nke United Nations?
Ọtụtụ mgbe, ọ na-adị ka ndị nkatọ nke ọrụ UN na East Timor na-emegiderịta onwe ha kpamkpam, ụfọdụ na-ekwu na United Nations enyefela East Timor nọọrọ onwe ya ikike n'oge na-adịghị anya, ndị ọzọ na ọ nọrọ ogologo oge ma tụọ oke ibu. Obi abụọ adịghị ya, n'agbanyeghị ihe ndị ọ rụzuru, e nwere akụkụ ndị na-adịghị mma maka ọnụnọ UN dị ogologo n'ihe bụ n'ezie ụdị ọchịchị ọhụrụ. Mana n'ozuzu ya, a ga-ewere ya na ọ ga-aga nke ọma, ma ọ bụrụ na ọ bụghị n'okwu na-egbuke egbuke dị ka ụfọdụ ndị na-akwado ya tụrụ aro. Ọtụtụ n'ime nsogbu ndị a na-ekwu na ọnụnọ UN n'onwe ya n'ezie nwere ike ịpụta na nsogbu ndị dị ukwuu nke ọrụ na mmetụta nke ọnụ ọgụgụ dị ukwuu nke ndị ndụmọdụ mba ọzọ n'ọtụtụ dịgasị iche iche nke gọọmentị mba ụwa na ndị na-abụghị ndị gọọmentị, na atumatu nke ụlọ ọrụ mba ụwa ndị ọzọ. .
Nzipu nke Ian Martin nwere ahụmahụ dị ka onye nnọchi anya pụrụ iche nke odeakwụkwọ ukwu bụ ihe a na-anabata, mana amabeghị ugbu a ihe mmegharị ọzọ ga-abụ. Ụfọdụ akpọọla oku ka a maliteghachi nchịkwa UN; ndị ọzọ ahụla nke a dị ka mpụ nke mpụga site n'aha ọzọ. O yighị ka gọọmentị Timor-Leste ga-enwe nhapụ ọchịchị nkịtị, mana n'otu aka ahụ, e nwere ọtụtụ ahịrị nke leverage sitere na UN na mba ndị dị mkpa ya - na nke a, US, Japan, na Australia na-ebute ụzọ. Mgbe Ian Martin na-akọ na odeakwụkwọ ukwu, enwere ike inwe ajụjụ ndị dị mkpa gbasara otu UN kwesịrị isi na-arụ ọrụ ya na-aga n'ihu na East Timor, azịza ya na-apụtaghị ìhè.
Ewubere iwu nke mba ọhụrụ ahụ n'okpuru nduzi UN, ajụjụ na-ebilite banyere àgwà nke Council Security kwesịrị ịbụ n'ụdị gọọmentị iwu na-emegide mwakpo a na-emegide gọọmentị, yana enweghị ike idobe ya. ịtụ.
Nkwekọrịta a kọrọ na Mari Alkatiri na-anabata atụmatụ nke onye nnọchiteanya UN na East Timor, Hasegawa Sukehiro, na ọrụ ya na ihe omume na-eduga na nsogbu ahụ kwesịrị ịbụ isiokwu nke nyocha nke ndị ọkàiwu mba ụwa dị mkpa ma ndọrọ ndọrọ ọchịchị na n'ụzọ iwu kwadoro - na n'ime ha abụọ. ikpe nwere ma ihe dị mkpirikpi na ogologo oge. [10] N'ịbụ ndị na-eche na nchọpụta dị otú ahụ ga-enwe nkenke dị nkenke karịa nanị ọrụ Dr Alkatiri, ma na-ewerekwa na nke a gụnyere ịmaliteghachi UN Serious Crimes Unit ma ọ bụ ụfọdụ ndị na-anọchi anya ya, nke a bụ ihe mgbakwunye dị mkpa nke echiche nke ikike zuru ụwa ọnụ. nke Security Council nwere mmetụta zuru ụwa ọnụ. East Timor bụ oge mbụ nke ọchịchị UN mgbe esemokwu gasịrị, a mụtakwara ọtụtụ ihe. O doro anya ugbu a na nnwale ahụ na ngwakọ ọhụrụ nke ọrụ zuru ụwa ọnụ na ọbụbụeze obodo agafebeghị.
8. Ebee ka arụmụka banyere "ikpe ziri ezi vs. ime udo" guzo ugbu a?
Ọ dịghị onye ndú nke ndị agha ma ọ bụ ndị agha Indonesia nke nwere ihe ga-esi na ya pụta n'ihi omume ha na East Timor ruo September 1999. Ọnwụnwa ndị Indonesia bụ ihe ihere na nlelị, Òtù Nchebe Mba Ndị Dị n'Otu ewerewokwa nzọụkwụ dị mkpa iji guzobe mba ụwa. ụlọ ikpe. Na East Timor n'onwe ya, mmasị siri ike nke onye isi ala maka usoro nkwukọrịta na-abụghị nke ikpe na-emeri na oku maka ikpe ziri ezi zuru oke ma dị irè. Ruo n'ókè ụfọdụ mkpebi ahụ bụ pragmatism kpaliri - mkpa ọ dị iso Indonesia na-emekọrịta ihe, enweghị ego, na enweghị ọchịchọ siri ike nke mba ụwa iji kwado usoro ahụ ruo ọgwụgwụ. Ma na-enweghị atụ aro na nke ahụ bụ nhọrọ dị mfe ime n'oge ahụ, ọ ga-adị ugbu a na e nweela ụgwọ a ga-akwụ: a hụghị ikpe ziri ezi, iwe iwe ziri ezi, obi ike na ndị uweojii na usoro iwu adịghị akwalite, na ikekwe ihe nketa ụlọ ọrụ nke ọchịchị Indonesia emeghị nke ọma, dịka ọmụmaatụ na ndị uwe ojii. Ihe ọ bụla ọrụ dị na nsogbu dị ugbu a nke ndị ikpe mara na ihe omume ndị na-eduga na 1999 nwere ike ịbụ, ugbu a, enwere mpụ ndị dị egwu nke East Timorese mere megide East Timorese - ndị nkịtị, ndị agha na ndị uweojii. Ọzọkwa enwere ebubo na gọọmentị n'onwe ya nyere iwu ma ọ bụ kpalite mwakpo igbu ọchụ na ndị mmegide ndọrọ ndọrọ ọchịchị ya.
Usoro ndọrọ ndọrọ ọchịchị na nke iwu nwere ikike imeri mpụ ndị a nke ọma? O doro anya na mweghachi nke UN Serious Crimes Unit na East Timor ga-aga n'ụzọ ụfọdụ iji dozie okwu a, mana ọ dị mkpa ka e chebara echiche ka njọ maka imezi mmebi ahụ na ntụkwasị obi ọha na eze mere ọ bụghị nanị site na ime ihe ike nke ọnwa gara aga, ma site na. ọdịda nke ikpe mpụ nke oge Indonesian ikpe. Nsonaazụ ọdịda nke United States, Australia na Japan ịgbalị ka ụlọ ikpe mba ụwa rụọ ọrụ nke usoro ikpe Indonesia na-emechu ihu na usoro iwu East Timorese nke a na-atụnye ụtụ na-apụta ìhè ugbu a.
Ọzọ ndị East Timorese akwụwo ụgwọ nke ike dị ukwuu - na m na-eji okwu ahụ na-adịghị mma - realpolitik. N'iji chioma, naanị ụgwọ Australia ga-abụ na ego na ugwu. Ma ugbu a bụ oge ịghọta na akwụkwọ nke mmetọ ndị ruuru mmadụ na itinye ikike zuru ụwa ọnụ n'ihe gbasara mpụ ndị siri ike megide mmadụ bụ n'ezie n'ihe gbasara eziokwu ndọrọ ndọrọ ọchịchị maka ọdịmma mmadụ niile, ọ bụghịkwa nhọrọ nhọrọ na ndọrọ ndọrọ ọchịchị mba ụwa. .
9. Mmanụ ọ bụ azịza ka ọ bụ nkọcha?
Ọtụtụ ndị ma n'ime ma n'èzí East Timor etinyewo olileanya ha maka ọdịnihu na ego ha nwetara site na mmanụ na gas nke Oké Osimiri Timor. N'ụzọ kwere nghọta, ọtụtụ ndị etinyewo uche na mkpa ngwa ngwa ịmanye Australia inye East Timor nnukwu òkè nke ego ha nwetara - na ọdịmma onwe ya ma ọ bụrụ na ọ bụghị n'ihi ikpe ziri ezi. Dị mkpa ma dị mkpa dị ka usoro a dị ma na-aga n'ihu, ọ naghị aza ajụjụ ahụ n'onwe ya ka ego ndị a na-atụ anya ka ha na-enweta ga-esi baara mba ahụ uru. Nke a na-eweghachite anyị ma eleghị anya akụkụ kachasị akọwapụtaghị nke East Timor nke ndọrọ ndọrọ ọchịchị na-enwere onwe ya: ndọrọ ndọrọ ọchịchị nke nkwado. Anyị kwesịrị ịtụ anya na ndọrọ ndọrọ ọchịchị nkwado ga-abụ otu akụkụ nke usoro ndọrọ ndọrọ ọchịchị nkịtị nke obodo East Timorese nyere usoro akụ na ụba na mmekọrịta ọha na eze. Ọ bụ ezie na a na-ewuli elu n'ihe ndị obodo ọdịda anyanwụ na ụlọ ọrụ mmepụta ihe na-ele anya dị ka ihe ndị dị mfe nke nrụrụ aka na ịhụ n'anya, ọ bụghị mgbe niile ka nke a dị. Otú ọ dị, e nweela ọtụtụ ebubo nke nrụrụ aka na East Timor, ma obere ihe akaebe siri ike na nyocha siri ike. Mana enwere isi mgbanwe atọ na-eme ka ndọrọ ndọrọ ọchịchị nkwado nke Timor dị ugbu a dị ize ndụ.
Nke mbụ, na nke a na-ekwukarị na ya, bụ mmetụta dịtụ ukwuu nke enyemaka mpụga na ndị ndụmọdụ mba ọzọ. Nke a bụ otu isiokwu nke e dere ọtụtụ ihe na ya, ma ọ bụghị - na ihe ọmụma m ma ọ dịkarịa ala - na nkwụsị nke mmiri ndị a dị n'èzí na nhazi nke nkwado ụlọ, na nkwụsị nke ndọrọ ndọrọ ọchịchị nke "omenala" na "oge a" ngalaba akụ na ụba.
Nke abụọ bụ ndọrọ ndọrọ ọchịchị nke mmanụ n'onwe ya. Afọ iri atọ gara aga, onye nta akụkọ Poland bụ Ryszard Kapuscinski kwere Janus nkwa mmanụ nke ọma:
"Echiche mmanụ na-egosipụta n'ụzọ zuru oke nrọ ebighi ebi nke mmadụ nwetara site na nsusu ọnụ nke akụ na ụba, ọ bụghị site na ọsụsọ, nhụjuanya, ịrụsi ọrụ ike. N’echiche a, mmanụ bụ akụkọ ifo, dịkwa ka akụkọ ifo ọ bụla, ọ bụ ntakịrị ụgha.”
Ihe mmụta nke ihe fọrọ nke nta ka ọ bụrụ ikpe ọ bụla bụ na mmanụ na-ebute ndọrọ ndọrọ ọchịchị na-esi ísì ụtọ, karịsịa na njikọ nke gọọmentị na azụmahịa. Anyị maara ntakịrị banyere nkọwa nke ndọrọ ndọrọ ọchịchị mmanụ East Timor karịa esemokwu na Australia. Ọrụ nke ego mmanụ - ma ọ bụ na-atụ anya ya - na esemokwu ugbu a ma ọ bụ esemokwu esemokwu ka ekwughị banyere ya, ma ọ nwere ike ịbụ nnukwu ihe ndabere maka isi obodo ndọrọ ndọrọ ọchịchị na a ghaghị ileba anya, karịsịa n'ihi àgwà dị omimi nke mgbanwe dị n'ime nke nsogbu dị ugbu a.
Ebe ndị uwe ojii na ndị agha na-eji obere ogwe aka ha dị elu na nnwere onwe na mmekorita ya na otu dị iche iche, yana egbe 1500 Glock na ngwa agha ha kwakọrọ n'ụlọ agha ndị uwe ojii, ndị na-azụ ahịa ọgụ na-enweghị ihu ma na-arụsi ọrụ ike na nke ọma ka nwere nnukwu mmanụ ha ga-egwu. ya na.
10. Kedu ụdị agha?
Ajụjụ gbasara mmekọrịta ọha na eze na ndọrọ ndọrọ ọchịchị na nke akụ na ụba nke na-adabere n'azụ ntiwapụ nke ime ihe ike na Timor na-eduga n'ajụjụ banyere ọdịdị na ụdị agha ahụ n'onwe ya, na-emetụta amụma nchekwa Australia. Ruo mgbe ajụjụ ndị a tụlere banyere ọdịdị nke ndọrọ ndọrọ ọchịchị ugbu a nke East Timor na nkwụsịtụ nke ndọrọ ndọrọ ọchịchị patronage, njikọ mba ọzọ, na enwere ike ịmegharị njirimara mpaghara na-aza anyị enweghị ike ijide n'aka na ụdị esemokwu ndị Timorese na ndị ga-eme ka ọ dị mma. nyere ha aka n'ihe ize ndụ nke ndụ ha na-eche ihu. Anyị maara nke ọma iji jide n'aka na nke a abụghị 1999, na ọ bụ nnukwu mgbagwoju anya na mgbagwoju anya.
Ntuziaka kachasị mma maka azịza kachasị njọ maka ajụjụ a sitere na nyocha mgbanwe nke Mary Kaldor n'ime afọ iri gara aga nke ụdị esemokwu ọhụrụ ọ na-akpọ "agha ọhụrụ". Akụkụ ụfọdụ nke nkọwa nchịkọta ya na-enweghị ntụsara ahụ na nsogbu dị ugbu a na East Timor na ohere ya jọrọ njọ. Ka m were ngụ ogologo okwu mechaa site n'otu n'ime usoro mmalite ya n'olileanya na ọ ga-abụ na ezighi ezi:
"Ọ bụ enweghị ikike nke steeti, adịghị ike nke nnọchiteanya, enweghị ntụkwasị obi na steeti nwere ike ma ọ bụ dị njikere ịzaghachi nchegbu ọha na eze, enweghị ike na / ma ọ bụ adịghị njikere ịchịkwa privatization na informalization nke ime ihe ike na-eme ka ọ pụta ìhè. na esemokwu ime ihe ike. Ọzọkwa, 'usoro a na-adịghị ahụkebe', na-eme ka ọ dịkwuo ike site na mgbagwoju anya nke esemokwu, nke na-enwe mmetụta nke ịmegharị mmekọrịta ndọrọ ndọrọ ọchịchị, nke akụ na ụba na nke mmekọrịta ọha na eze na-adịghị mma nke mgbagwoju anya.
"Ana m akpọ esemokwu ahụ 'agha' n'ihi àgwà ndọrọ ndọrọ ọchịchị ha ọ bụ ezie na a pụkwara ịkọwa ha dị ka oke mmebi nke ikike mmadụ (mmegide megide ndị nkịtị) na mpụ ahaziri ahazi (ime ihe ike maka uru onwe). Ha bụ maka ịnweta ike steeti. Ha bụ mgba na-eme ihe ike iji nweta ma ọ bụ ịchịkwa steeti.
“Ime ihe ike nke onwe na mmekọrịta ọha na eze na-achịkwaghị achịkwa na-erikọ ọnụ. N'agha ndị a, mbibi anụ ahụ dị nnọọ ukwuu, ụtụ isi na-adabawanye n'ihu, enweghị ọrụ na-adịkwa ukwuu. Otu dị iche iche na-enye onwe ha ego site na ịkwakọrọ ihe na ịkwakọrọ ihe na ụdị dị iche iche nke ịzụ ahịa iwu na-akwadoghị; si otú a na-ejikọta ha chiri anya ma na-enyere aka ịmepụta netwọk mpụ ahaziri ahazi. Ha na-adaberekwa na nkwado sitere n'aka steeti ndị gbara agbata obi, otu ndị si mba ọzọ, na enyemaka ndị mmadụ.
"N'ọtụtụ ọnọdụ, a na-alụ agha ndị a n'aha njirimara - nkwupụta ikike na ndabere nke akara. Ndị a bụ agha ndị a na-akọwapụta njirimara ndọrọ ndọrọ ọchịchị n'ụdị aha ndị pụrụ iche - agbụrụ, asụsụ, ma ọ bụ okpukpe - na agha ndị ahụ n'onwe ha na-enye aha aha ahụ pụtara. A na-achịkọta akara maka ebumnuche ndọrọ ndọrọ ọchịchị; ha na-enye echiche nchekwa ọhụrụ n'ọnọdụ ebe amụma ndọrọ ndọrọ ọchịchị na akụ na ụba nke afọ iri gara aga kwụsịrị. Ha na-enye ụdị echiche populist ọhụrụ, ụzọ isi kwado ma ọ bụ weghara ike, nke na-eji asụsụ na ụdị nke oge mbụ. Ihe ịrụ ụka adịghị ya na, echiche ndị a na-eji nkewa dị adị na mbụ na ihe nketa nke agha ndị gara aga. Ma ka o sina dị, ọ bụ iji ụma na-emegharị echiche ndị a, bụ́ nke ndị mba ọzọ na-enyekarị aka site n’ego na usoro ndị a na-eji eme ihe ma na-esi n’usoro mgbasa ozi eletrọnịkị mee ngwa ngwa, bụ ihe na-akpata esemokwu ozugbo.” [11]
Richard Tanter bụ Senior Research Associate na Nautilus Institute for Security and Sustainability and Acting Director of Nautilus Institute na RMIT. Akwụkwọ ya kacha ọhụrụ na East Timor bụ Nna-ukwu nke Ụjọ: Ndị agha Indonesia na ime ihe ike na East Timor na 1999, [nke ya na Gerry Van Klinken na Desmond Ball deziri — mbipụta ọhụrụ na-abịa] na Okooko osisi na-elu ilu, Okooko osisi dị ụtọ: East Timor, Indonesia na Community Community [nke Mark Selden na Stephen Shalom deziri]. Email: [email protected].
Njedebe
Ihe ndetu onye odee: Ekele dịrị Gerry Van Klinken, Glenda Lasslett, David Bourchier na Helen Hill maka nkọwa ndị na-enyere aka na edemede mbụ.
[1] UNDP, Timor-Leste chere ihe ịma aka mmepe ihu, Maachị 8, 2006. Akụkọ zuru ezu: ” Uzo esi apu na Ogbenye".
[2] Human Rights Watch, Mmalite mmekpa ahụ: Ime ihe ike ndị uwe ojii na mmalite nke enweghị ntaramahụhụ na East Timor, April 2006.
[3Helen Hill," Bilie, ezigbo Mr Alkatiri", The Age, June 1, 2006.
[4] Helen Hill, “Mgbagwoju anya mpaghara”, East Timor Ndepụta nzipu ozi, Mee 28, 2006.
[5] Greg Sheridan, Tụba ndị agha na ọdịda Pacific, Australian, June 3, 2006.
[6] Loro Horta," Ịkpachara anya maka Timor Leste", Jakarta Post, June 7, 2006.
[7] Richard Chauvel, Ọstrelia, Indonesia na ọgba aghara Papuan, Nzukọ amụma Austral 06-14A, 27 Eprel 2006.
[8] The Akụkọ Wikipedia na Operation Astute bụ, ma ọ dịkarịa ala n'oge ederede, ezigbo isi iyi na ndị agha mba ụwa. Ruo taa, Nick Dowling abụrụla onye isi nyere ya aka.
[9] Portugal jụrụ iwu Australia na E Timor, Akụkọ ABC, Juun 3, 2006.
[10] Alkatiri kwetara na nyocha UN, Peter Cave, ABC Akụkọ, Juun 7, 2006.
[11] Mary Kaldor, Cosmopolitanism na ime ihe ike a haziri ahazi, Akwụkwọ a kwadebere maka ogbako na 'Conceiving Cosmopolitanism', Warwick, 27-29 April 2000. Leekwa ya Ọhụrụ na Agha Ochie: Haziri Ime Ime Ihe Ike na Global Era, 1999.
A na-akwado ZNetwork naanị site na mmesapụ aka nke ndị na-agụ ya.
inye