[unuhi e irlandesa]
Ma kahi hanana i ʻike ʻole ʻia ma ka mōʻaukala politika a me ka hoʻokolokolo o Mekiko, ke kū nei ka ʻAha Kiekie o ka Lunakanawai o ka Lahui i ka paʻakikī o ka hoʻoponopono ʻana ma mua o 330 mau pilikia kumukānāwai, i waiho ʻia e nā kaona ma nā mokuʻāina ʻewalu, e kūʻē i ka hoʻoponopono kumukānāwai ʻōiwi. aponoia e ka lala Ahaolelo. Ke hoʻopiʻi nei nā ʻaha kūkā i nā luna kānāwai a pau o ka ʻāina, a me ka Pelekikena o ka Repubalika ponoʻī, no ka uhai ʻana i ke Kumukānāwai a me nā pono o nā lāhui India. ʻO ka wā e hiki mai ana o ka pilina ma waena o ka poʻe ʻōiwi a me ka mokuʻāina, a ma waho aʻe o ia mea, ʻo ka maluhia ma Chiapas, pili i ka ʻōlelo hoʻoholo a ka ʻAha. ʻO ka hoʻoholo ʻana o nā hakakā politika, agrarian, hoʻokele waiwai, hoʻomana a me ka moʻomeheu a puni ka ʻāina e hilinaʻi ʻia ma kēia ʻōlelo hoʻoholo.
*Jesús RamÃrez Cuevas *
I loko o kēia mau manawa like ʻole a ka ʻāina e hele nei, he kuleana koʻikoʻi ka ʻAha Kiekie o ka Lunakanawai o ka Lahui (SCJN). Ke hōʻike aku nei kēia ʻano mua i ka ʻAha me nā kūʻē kumukānāwai i hōʻike ʻia e nā luna aupuni e kūʻē i ka hoʻoponopono kumukānāwai ma nā pono ʻōiwi. Ke hoʻopiʻi nei nā ʻaha kūkā i nā luna kānāwai a pau o ka ʻāina i ʻāpana o ka 'Permanent Constituent' me ka uhaki ʻana i ke Kumukānāwai a me nā kaʻina hana pāremata, a me ka Pelekikena o ka Repubalika i hoʻopuka i nā hoʻololi kānāwai.
E hoʻomaka ana i Iune o ka makahiki i hala, ʻoi aku ma mua o 330 mau kamaʻāina ʻōiwi ma Oaxaca, Chiapas, Guerrero, Veracruz, Puebla, Morelos, ka mokuʻāina o Mexico, Michoacan a me Jalisco i waiho i nā kumukānāwai kūʻē, e noi ana i ka ʻAha Kiʻekiʻe e hōʻole i ka mea i kapa ʻia ʻo ke kānāwai ʻōiwi. ,' i aponoia e ka Ahaolelo o ka Hui a me ka hapa nui o na ahaolelo mokuaina. Pono e hōʻike ʻia he ʻoi aku ma mua o 60% o nā ʻōiwi o ka ʻāina e noho ana ma kēlā mau mokuʻāina i waiho i nā kumu kūʻē, a ma kahi o 30 o ka 56 Mekiko ʻInelani poʻe e noho ana ma nā kaona hoʻopiʻi.
ʻO ka Miguel AgustÃn Pro Human Rights Center nāna, me kahi hui o nā loio, ua aʻo aku i 40 o kēia mau hoʻopiʻi kānāwai, ua hoʻonohonoho i nā manaʻo kumu nui e hōʻike ʻia ana i ka SCJN: 'Ma o ka hoʻoponopono i ʻae ʻia, nā luna kānāwai a me ka federal. Ua uhaki ka lālā hoʻokō i nā kaʻina hana no ka hoʻoponopono ʻana i ke Kumukānāwai Political, aia i loko o kāna Paukū 135, a me nā kānāwai kūlohelohe o nā lālā kau kānāwai o kekahi mau mokuʻāina, ma ka hoʻokō ʻole ʻana i nā koi i kau ʻia no ke kaʻina hana hoʻoponopono.'
No laila, ua ʻōlelo ka Center, 'ua hoʻopau ka mokuʻāina i nā kuleana i ʻike mua ʻia ma ke kānāwai kiʻekiʻe, a ʻaʻole i hoʻokō i nā ʻaelike honua i kau inoa ʻia e Mexico, e like me [Article] 169 o ka International Labor Organization (ILO). '
I ka wā o ke kaʻina hana o ka hōʻuluʻulu ʻana i nā hana, ua noi ka SCJN i nā kaona kūʻē e waiho me kā lākou mau ʻaha aupuni, 'no ka mea, ʻo lākou nā hui hoʻoholo i ka hoʻoponopono i nīnau ʻia.'
ʻO ka hoʻoholo politika me nā hopena hoʻokolokolo
Ua ʻae nā loea like ʻole i kūkākūkā ʻia ʻo kēia ka manawa mua i kūʻē ai kekahi ʻāpana o ke kaiāulu i ka hoʻoponopono kumukānāwai ma o nā kumu kumukānāwai. ʻOi aku ka maikaʻi o ka ʻoiaʻiʻo ke noʻonoʻo kekahi he ʻāpana ia o ka heluna kanaka i pilikia loa (e like me nā helu aupuni federal, 93% o ka poʻe ʻōiwi e noho ʻilihune) a ʻo ka hapa nui i hoʻokaʻawale ʻia mai ka nohona politika, waiwai a me ka moʻomeheu. ka lāhui.
ʻO Francisco López Barcenas, ka mea kākau pū o ka puke Indigenous Rights and Constitutional Reform in Mexico, he mea hoʻokaʻawale i kēia mea: 'Ke hoʻopiʻi nei nā kaona ʻōiwi i ka mokuʻāina ʻo Mekiko. ʻO ka wā e hiki mai ana o ka pilina ma waena o nā lāhui India a me ka lāhui aia ma ka lima o ka ʻAha Kiʻi. ʻO kēia hoʻopiʻi e like me ka hoʻoholo politika e hoʻoholo ʻia ma ke kānāwai. He kuleana ko ka lālā hoʻokolokolo e hoʻihoʻi hou i ka mokuʻāina o ke kānāwai. ʻAʻole mākou e nīnau i ka hoʻoponopono ponoʻī, akā, ʻo nā hana apono i uhaki i ke Kumukānāwai, a no ka hoʻokō ʻole ʻana i nā kuleana o ka mokuʻāina.'
Ua ʻeha ka poʻe ʻōiwi, wahi a López Barcenas, he loio Mixtec e aʻo nei i kekahi mau mea kūʻē. ʻAʻole i hoʻolohe ka lālā ʻAhaʻōlelo iā lākou, a ua ʻae ʻo ia i ka hoʻoponopono ʻana me ka nīnau ʻole ʻana iā lākou. Me ka Luna Hooko, ua pani lakou i ka puka ia lakou, ma ke kanawai a me ka politika, no ka pale ana i ko lakou mau pono. Hiki i ka Aha ke wehe i kela puka. ʻO ia ke kumu e noi nei lākou i ka mana hope loa o ka Moku'āina e hoʻoponopono i kēlā hewa. Ua haki ʻia ke kauoha kumukānāwai e nā mana ʻelua, a ʻo ka ʻAha wale nō e hiki ke hoʻokumu hou. Ma kēia ʻano, ke hoʻāʻo nei kēia kaua kānāwai i ka ʻōnaehana democratic i kona ʻano holoʻokoʻa.'
Ua hoʻokūpaʻa ʻo Aurora de la Riva, o nā limahana loio o ka Pro Center, me kēia hoʻoholo, 'ke hana nei nā lāhui India i nā mea hou i nā kamaʻāina' a me nā mea kumukānāwai. He moʻolelo kēia. ʻO ka mea nui, ʻo ia ke hoʻonohonoho ʻana i ke ʻano o ka nānā ʻana a me ka nānā ʻana e nā kamaʻāina e pili ana i nā hoʻoholo a ka ʻAhaʻōlelo a me ka Mana Hoʻokō. He ʻanuʻu ka poʻe ʻōiwi i mua, e hāʻawi ana i ka ʻAha a me ka lāhui i haʻawina kālaiʻāina a pilikanaka.'
Ma ka pōʻaiapili kālai'āina, wahi a López Barcenas, "ʻoi aku ka nui o ka hōʻino ʻana i ka ʻōiwi no ka mea ua hōʻole ka lālā ʻAhaʻōlelo i ke koi o ka hoʻouluulu kaulana loa o nā makahiki i hala, ʻo ia ka huakaʻi zapatista. ʻO kāna pahuhopu ka hāpai ʻana i kahi hoʻoponopono kumukānāwai e pili ana i nā Kuʻikahi ʻo San Andres, e like me ka manaʻo o ka Commission of Concordance and Peace (Cocopa). ʻAʻole ia he mea nui i ka poʻe ʻahaʻōlelo ua kūkākūkā ʻia kēia manaʻo a kākoʻo ʻia e nā hui nui o India a me nā lāhui o ka ʻāina.'
Ua ʻike ʻo Hugo Aguilar, he loio no ka Mixe Peoples Services, ʻaʻole i loaʻa i kahi manaʻo kānāwai i loaʻa ke kākoʻo mai ka lehulehu. Ua loaʻa i ka zapatista consulta nā balota ʻoi aku ma Oaxaca ma mua o ko Jose Murat i loaʻa i ke kiaʻāina (ma ka ʻāina holoʻokoʻa, kokoke i ʻekolu miliona mau kānaka i koho ʻia ma ka consulta EZLN).' Ma muli o ia mea, ua ʻōlelo ʻo ia: 'ʻOiai ʻo nā hoʻopaʻapaʻa a ka ʻAha e hoʻohana ai he kānāwai, ʻo kāna hoʻoholo ʻana he politika. Na kāna wehewehe ʻana e hoʻololi i nā hoʻoponopono kumukānāwai e hiki mai ana.'
Ka Avalanche
Ma hope o ka hoʻomaka ʻana o ka hoʻoholo ʻana i ka ʻahaʻōlelo, ua koho nā hui ʻōiwi a me nā ʻelele o nā manaʻo politika a pau e hana i nā hana kumukānāwai i ka ʻimi ʻana i ke kāpae ʻana. Ua laha loa keia a aole loa he hui like ma waena o ka pale.
Ma waena o Iulai a me ʻOkakopa o 2001, ua nui nā palapala noi no ke kū ʻole i ke kumukānāwai, nā noi no ka pale kānāwai ma nā ʻaha apana, nā kūʻē kumukānāwai i ka ʻAha Kiʻekiʻe a me nā hoʻopiʻi i nā hui o nā Aupuni Hui Pū ʻIa, i hāpai ʻia e nā ejidos, nā kaiāulu a me nā kaona i mea e kūʻē ai i ka hoʻoponopono. . Ua hōʻike pū ke aupuni a me ka ʻaha kūkā o Oaxaca i nā hoʻopiʻi kānāwai e kūʻē i ka hoʻoponopono ʻana, a ua kōkua lākou i nā ʻaha kūkā 250 o ka mokuʻāina e hōʻike i kā lākou.
No nā kauoha palekana kānāwai i hōʻike ʻia e nā ejidos a me nā kaiāulu, he 20 ma nā mokuʻāina ʻehiku, ua hōʻole ʻia kekahi e nā luna kānāwai, akā ua ʻae ʻia kekahi.
ʻO Guadalupe Espinoza, ka mea kākau o ka loiloi o ka pilikia, wehewehe ʻo ia, ma ka honua honua, 'ua ʻae ka ILO i ʻekolu mau hoʻopiʻi kūʻē i ke aupuni Mekiko no ka uhai ʻana i kāna Convention 169, i hōʻike ʻia e Sitrajor, FAT a me ka hui INAH, ma ka inoa o nā kaiaulu ʻōiwi like ʻole. ʻOiai e hoʻomau ana ka ʻoihana UN i kāna loiloi, ua hoʻopuka mua ʻo ia i kahi ʻōlelo paipai e ʻae ka mokuʻāina ʻo Mekiko i ka manaʻo Cocopa, 'oiai ʻo ia ka ʻae ʻana o nā lāhui India.' Ma kāna pane kūhelu, ua ʻōlelo ke aupuni Mekiko ua kau inoa ʻo ia i nā Kuʻikahi San Andres e pili ana i ka ILO's Convention 169, ʻaʻole i hoʻokō ʻia.'
ʻO kēlā mau hoʻopiʻi kūʻē i ke kumukānāwai i waiho ʻia e nā luna kānāwai mai nā mokuʻāina like ʻole, ua kiola ʻia e nā luna kānāwai. Ua ʻōlelo ʻia nā ʻelele kūloko i ka hewa a me ka uhaki ʻana i ke kānāwai kūlohelohe o nā ʻaha kūkā o Morelos, Tlaxcala, Oaxaca a me Tabasco.
No nā kū'ē kumukānāwai, ua ʻae ka SCJN i ka hapa nui o lākou, ʻoi aku ma mua o 330 (ke kaiāulu Otomà o Texcatepec, Veracruz, nona ka hihia i hōʻole ʻia, ua hoʻopiʻi ʻia i ka Inter- American Human Rights Commission [o ka OAS], ka mea mua. e hōʻike ʻia i mua o kahi hui honua). I ka pane ʻana i ka hana, pono ka ʻAha e hana i kahi Unit of Constitutional Objections a me kahi ʻaelike no kahi hui 35-kanaka. Nui ka nui o ka pepa, ʻoi aku ma mua o hoʻokahi kaukani puke, ʻo kēlā me kēia me 900 ʻaoʻao. ʻO ka mea kūʻē mua wale nō, i hōʻike ʻia e ke kaona ʻo Molcaxac, ʻehiku mau puke.
Ma lalo o kēia mau kūlana e hoʻomaka ai ka SCJN, ma ka lā 6 o Mei, ka manawa hoʻolohe me nā mea hoʻopiʻi, e mau ana a hiki i Iune 15. Hoʻokahi hoʻokolokolo i hoʻonohonoho ʻia i kēlā me kēia hapalua hola, a aia ma waena o 7 a me 10 i kēlā me kēia lā.
Ua hoʻopiʻi ʻo Hugo Aguilar, ka ʻōlelo aʻoaʻo i kekahi o nā mea kū'ē, 'he manawa liʻiliʻi loa ia, ʻaʻole lawa ka hoʻolohe ʻana i nā manaʻo, akā ʻaʻole lawa e hōʻike i nā hōʻike. Pono nā luna kānāwai e hoʻolohe iā mākou, ʻaʻole hiki iā lākou ke hana me he mea lā ua ʻike mua lākou i nā mea āpau, a ʻaʻole pono lākou i nā hōʻike hou e hoʻoholo ai. Manaʻo mākou he maʻalahi lākou.'
Ma hope o ka hoʻolohe ʻana, e aʻo nā kuhina o ka ʻAha i nā manaʻo a me nā hōʻike i mea e hoʻoholo ai. ʻOiai ʻaʻohe manawa kānāwai i hoʻokumu ʻia, ua hilinaʻi ka poʻe i nīnau ʻia e hiki ke hana i kēia ma ka hopena o Iulai.
He mau hemahema ma ke kaʻina hana ʻAhaʻōlelo
No nā hewa ʻole i hana ʻia e ka ʻAhaʻōlelo, ʻo Abigail Zuniga, ke kākāʻōlelo no ke kaona ʻo Tlaxiaco, i ʻōlelo ʻia: 'Ma hope o ka ʻae ʻana o ka ʻaha kūkā i ka hoʻoponopono ʻana, ua wikiwiki ka PRI a me ka PAN i ke kaʻina hana ma nā ʻahaʻōlelo mokuʻāina (he koi kānāwai no ke kumukānāwai o nā hoʻoponopono) . Ma ka lā 18 o Iulai, ua helu ke Komisina Kūmau i ka helu kūhelu o nā hopena, ʻoiai ʻaʻole i pau ke koho balota ʻana o nā ʻahaʻōlelo a pau, a ʻaʻole i kūkākūkā nā mokuʻāina ʻelua i kēia pilikia (Tamaulipas a me Yucatan). Ua loaʻa i ke Komisina he 19 mau ʻaha kūkā mokuʻāina i kākoʻo ʻia, a ʻeiwa kūʻē (ka poʻe me ka hapa nui o ka poʻe ʻōiwi). ʻO nā mokuʻāina he 19 i koho ʻia, ua kākau ʻia nā hewa a me nā hewa kānāwai i ʻewalu (Aguascalientes, Jalisco, Queretaro, Quintana Roo, Sonora, Tabasco, Coahuila a me Michoacan). Ua hoʻouna ʻo Chihuahua i kāna mau hopena ma hope o ka helu kūhelu, a, ʻoiai naʻe, ua hoʻokomo ʻia.'
Ua ʻōlelo ʻo Carmen Herrera, ka luna hoʻoponopono o ke keʻena kānāwai o ka Pro Center, 'i ka wā o ke kaʻina o ke kūkākūkā a me ka ʻae ʻana o ka hoʻoponopono, ua hōʻole nā luna kānāwai a me ka Pelekikena o ka Repubalika i ka pono o ka poʻe ʻōiwi e kūkākūkā i nā mea o ka hoʻoponopono. . He kū'ē kēia i ka mea i hoʻokumu ʻia ma ka Paukū 6 o ka Convention 169 o ka ILO, no laila ke kūʻē nei i ka Paukū 14, 16 a me 133 o ke Kumukānāwai a me ka Paukū 8.1 o ka ʻAmelika Hui Pū ʻIa no nā Pono Kanaka.'
Ma muli o ka hoʻoponopono kumukānāwai, ʻōlelo ʻo Herrera, 'ua hoʻololi ʻia ke ʻano o ka hui a me ke aupuni kūʻokoʻa kūloko, aia ma ka Paukū 115 o ke Kumukānāwai a me nā kānāwai kūlohelohe o nā kaona noiʻi, me ka hāʻawi ʻole ʻana o nā luna kānāwai iā lākou i ka manawa e komo ai. ke kūkākūkā a me ka ʻae ʻana i ka pale ʻana i ko lākou mau pono.'
"Hoʻokumu ka ILO's Convention i ke kuleana e 'kūkākūkā me nā poʻe hoihoi ma o kā lākou mau hui ʻelele i kēlā me kēia manawa e hoʻolālā ʻia ana nā ʻano kānāwai a i ʻole nā hana hoʻokele e hiki ke hoʻopili pololei iā lākou," wahi a Aurora de la Riva.
Nā Paʻakikī no ka 'Mana Kiʻekiʻe'
He paʻakikī ka hana a ka ʻAha Kiekie. Pono kā lākou hoʻoholo e pane i nā hana o ka hoʻopiʻi a hoʻoholo i ka pono, a i ʻole ke kūpono ʻole, o ka hoʻoponopono. Pono ia e hāʻawi i ka manaʻo e pili ana i nā kaʻina kau kānāwai o ke 'Komikina Paʻa' no ke koho balota ʻana i ka hoʻoponopono kumukānāwai. Eia kekahi, pono ia e hoʻopuka i kahi ʻōlelo e pili ana i ke kūlana o nā kuikahi honua, i pūlima a ʻae ʻia e Mexico, i loko o ke kauoha kānāwai.
Ua hoʻopau ka Pro Center: 'ʻOiai he ʻoiaʻiʻo ʻo ka SCJN ka mana kiʻekiʻe loa i nā mea o ka hoʻoponopono i loko o kā mākou ʻōnaehana kānāwai, ʻo ia hoʻi no ka mea he mau ʻano kumu ko kāna mau hana i hāʻawi i ka manaʻo a me ke ʻano o kona mana: ka mea hōʻoiaʻiʻo o ka Moku'āina o ke Kānāwai, no ka mahalo nui i nā pono kanaka; ʻO kāna kuleana ma ke ʻano he mea hoʻoikaika i ke kānāwai e like me ka manaʻo o ke kaiāulu, a me kona hiki ʻole ke noho kaʻawale mai ke ʻano o ke kaiāulu o ke ao holoʻokoʻa i ka hoʻopau ʻana, hoʻokahi a no nā mea a pau, ka hoʻokuʻu ʻia a me ka hoʻokae ʻana i ka poʻe ʻōiwi e ʻike mau nei. ʻAʻole ia he mana kiʻekiʻe iā ia iho. He mana kiʻekiʻe me ka ʻike ʻole a me nā koi.'
'A'ole ma mua o ka mō'aukala kekahi mea like, ke hā'awi nei ka po'e 'ōiwi i ka wehewehe hou 'ana i ke kumukānāwai ma Mekiko,' wahi a López Barcenas.
Ua ʻike ka loio Mixtec, ma waena o nā pilikia a ka ʻAha Kiekie e kū nei, 'o ka mea nui e pili ana i kona hiki ke pane aku i ka poʻe ʻōiwi. Inā hana ʻo ia ma ke ʻano kūʻokoʻa a ākea, e like me kāna i hana ai i kāna mau ʻōlelo hoʻoholo hope loa, e hāʻawi ka ʻAha i ka hoʻomohala demokalaka o ka ʻāina. Ke manaʻolana nei mākou i kahi hoʻoholo holomua, me ka ʻike o ka Mokuʻāina. Inā hōʻole ia i nā koi, e pani ana ia i ke ala kānāwai a me ka politika i nā lāhui India.'
Wahi a ka luna INI mua, 'o ka hoʻonā ʻana i nā paio he nui - e like me ke kaua ma Chiapas, Los Chimalapas, nā mākaʻi kaiāulu ma Guerrero, nā pilikia territorial ma Jalisco, a me nā hakakā agrarian ma nā wahi he nui o ka ʻāina - pili i ka ka olelo hooholo a SCJN.'
I ka hopena, ua hāʻawi aku nā kūʻē kumukānāwai i ke kānāwai ʻōiwi i ka mokuʻāina ʻo Mekiko i ka manawa kūpono no ka hoʻoponopono ʻana iā ia iho, ma ka ʻike ʻana i nā kuleana o nā lāhui maoli ma ke ʻano he mea nui o ka lāhui, a i ʻole no ka hoʻomau ʻana i ka like ʻole a me ka hoʻokaʻawale ʻana i loko o lākou.
Hāʻawi kālā ʻia ʻo ZNetwork ma o ka lokomaikaʻi o kāna poʻe heluhelu.
E Makana mai