[traducido por Melippa e revisado por Sheri Parpia, publicado orixinalmente o 31 de agosto de 2002]
México, como todos sabemos, é terra de contradicións e paradoxos. O historiador John Womack abre o seu famoso libro sobre Emiliano Zapata dicindo que a súa é "unha historia de campesiños que non querían cambiar, e así comezaron unha revolución".
Hoxe, a comezos do Terceiro Milenio, e en contraste directo coa homoxeneización neoliberal, seguen presentes un gran número de actividades sociais, políticas, económicas e culturais moi diversas. Os pobos nativos seguen a defender con firmeza o seu dereito a determinar os seus propios medios de vida, espazos comunitarios e estilos de vida, que contrastan claramente cos valores imperantes. A súa resistencia alimenta unha guerra social permanente, ás veces encuberta, ás veces aparente, que, entre outras cousas, xoga coa imaxinación. Esta guerra ás veces afecta aos habitantes das cidades, producindo interesantes efectos de retroalimentación. Como exemplo disto, consideremos tres recentes movementos de base que tiveron importantes repercusións a nivel nacional.
O primeiro é o movemento contra a construción dun novo aeroporto preto de Atenco, unha aldea rural a poucos quilómetros ao leste da Cidade de México. En outubro de 2001 o presidente Vicente Fox, ofrecendo indemnizacións ridículamente baixas, decretou a expropiación dos terreos comunais da vila por razóns de interese público. Atenco, privado dos seus principais recursos económicos estaba así condenado a desaparecer. Sen medo, os seus habitantes organizaron manifestacións periódicas na Cidade de México. Marchando en filas pechadas, invadirían o centro da cidade axitando os seus machetes -‘non armas, senón ferramentas de traballo’, explicaron- facéndoos resoar rítmicamente contra o asfalto da selva urbana. Cando o goberno comezou a levantar e demoler, os habitantes de Atenco levantaron barricadas sen dubidalo.
Os principais xornais e televisións, que apoiaban firmemente o proxecto, acusáronos de ser lunáticos que se opoñen ao progreso, ou perigosos subversivos. Non obstante, o movemento foi cada vez máis atraendo apoios. A finais de xullo a multitude estaba inqueda. Unha manifestación dexenerou e a policía matou a golpes a un manifestante. Ante unha vaga masiva de solidariedade, o goberno viuse obrigado a dar marcha atrás e revogar o decreto de expropiación. Máis tarde revelouse que o proxecto ocultaba unha fraude masiva e que sería cinco veces máis caro que a ampliación do aeroporto existente. Agora o Atencos (como se lles coñece popularmente) barallan a posibilidade de romper co Estado e constituír un municipio autónomo como os zapatistas.
Outro caso interesante é o de Oaxaca, fermosa cidade provincial recentemente declarada Patrimonio da Humanidade. Grazas a Pro-Oax, organización da sociedade civil promovida polo pintor Francisco Toledo, o casco vello da cidade foi restaurado nos últimos anos e floreceron institucións culturais de alto nivel. O antigo mosteiro dominicano converteuse nun museo de cultura indíxena de alto nivel, e o instituto de artes pode presumir dunha biblioteca de historia da arte entre as mellores de América Latina.
A cidade está en estado de fermento dende principios do verán, xa que o alcalde deu a autorización a McDonald’s para abrir unha nova tenda na praza principal, a Zocalo. Aquí, á sombra de árbores centenarias e edificios históricos, os restaurantes tradicionais ofrecen especialidades locais: a mesma cociña picante que chamou a atención de Italo Calvino na súa novela. Sapore saber. De inmediato naceu un novo movemento, promovido por Pro-Oax, para protestar contra a infame multinacional, moi coñecida por pagar mal aos seus empregados, servir carne de baixa calidade, provocar a deforestación e utilizar ingredientes modificados xeneticamente.
Como en Atenco, a arma secreta era a imaxinación local. O domingo 18 de agosto Pro-Oax organizou unha gran festa ao aire libre no Zócalo na que se sortearon 4,000 tamales –os famosos rollitos de millo que son o orgullo da gastronomía local– e centos de litros de batidos de froitas. Unha das varias pancartas, todas irónicas e de bo humor, ledas Non a McZocalo. Nun par de horas, os activistas de Pro-Oax, vestidos con sombreiros ao estilo McDonald's, recolleran máis de 5,000 sinaturas pedindo a revogación da licenza de McDonald's e a celebración dun referendo.
O pasado 27 de agosto a Gran Comisión do Parlamento Local declarou oficialmente que compartía a preocupación por preservar o casco histórico da cidade. McDonald's quedou atrapado, aínda que é demasiado cedo para dicir, é difícil crer que a multinacional decida expoñerse a novas protestas, que poden ter efectos devastadores na súa xa deslucida imaxe.
O terceiro movemento ten a súa sede na cidade de Cuernavaca, capital do pequeno estado de Morelos, a sesenta quilómetros ao sur da Cidade de México. Aquí a multinacional CostCo espera construír un hipermercado dentro do marabilloso parque estatal onde se atopa Casino de la Selva Antes o hotel era.
Os lectores de Malcolm Lowry seguramente lembrarán que a escena inicial de Baixo o Volcán está ambientado exactamente nese edificio: "palacio, un certo aire de esplendor desolado o impregna." Nos seus suntuosos xardíns, cunha vista marabillosa, o cónsul e o seu irmán Hugo, veterano da guerra española, mantiveron apaixonadas discusións sobre o comunismo, fascismo e destino humano.
Deixando de lado tales recordos literarios, non deixa de ser certo que o hotel, hoxe parcialmente derrubado, é dende hai décadas un dos centros máis importantes da vida cultural de Cuernavaca.
En xuño de 2001, coa complicidade do goberno local, CostCo comprou os terreos por unha insignificante cantidade, que non tivo en conta moitas obras de arte, incluíndo algúns murais importantes, todos eles de propiedade pública. Despois obtivo permiso para destruír cinco hectáreas de bosque, espertando así a ira dos ecoloxistas despois de ter enfurecido aos pintores.
o Frente CÃvico pola defensa do Casinò de la Selva foi creada en setembro do mesmo ano. O Frente, apoiado pola unidade local de Greenpeace, organizou unha campaña de sensibilización dirixida principalmente á preservación das árbores centenarias.
A resposta popular foi bastante débil ao comezo. O mércores 21 de agosto, con todo, a policía cometeu un gran erro: reprimiu violentamente unha manifestación pacífica do Fronte, arrestando a 32 persoas (incluíndo Pietro Ameglio, un mexicano naturalizado de orixe italiana), golpeándoas e encarcelandoas.
Estes acontecementos desencadearon o "efecto Atenco": o que comezou como un movemento vacilante de intelectuais acabou implicando non só a amplos sectores da poboación urbana, senón tamén aos campesiños das aldeas próximas. Entre estes está Tepoztlán, comunidade que hai uns anos foi o centro dun gran movemento contra a creación dun campo de golf.
Ante estas circunstancias, e tamén polas presións de Greenpeace e Amnistía Internacional, o goberno de Morelos viuse obrigado a liberar precipitadamente aos presos. O martes 27 de agosto, 15,000 manifestantes invadiron a cidade conservadora de Cuernavaca, destacando, entre eles, un grupo de Atenco cos seus infalibles machetes. ‘Máis vale un mexicano naturalizado que un mexicano dexenerado’, rezaba unha pancarta, en alusión á campaña xenófoba promovida pola prensa local contra Ameglio e outro par de activistas estranxeiros.
Agora o Fronte pide un referendo que ten boas posibilidades de gañar. Mentres tanto, pediu unha "guerra de carros" contra CostCo, que comprende varias cadeas de supermercados, entre elas a coñecida Comercial Mexicana. Esta forma de boicot xa fora exercida durante a guerra de Vietnam: os compradores enchen os seus carros e abandonan o supermercado sen facer ningunha compra.
A moral da historia? Os machetes e o millo poden ter a vantaxe sobre as manobras financeiras.
PD – E os zapatistas? Díxose moito -moitas veces moitas tonterías- sobre o a comandancia silencio prolongado. Non paga a pena dedicar tempo aquí ás absurdas especulacións que se fan sobre este tema. Unha cousa é certa. Marcos, despois de dicir moitas veces demasiado, agora cala, pero as comunidades que opoñen resistencia fanse escoitar. E fano de varias maneiras, por exemplo reforzando as estruturas dos concellos autónomos, denunciando cada vez máis a ‘guerra sucia’ (tres asasinatos nas últimas semanas) e mantendo os encontros coa sociedade civil mexicana e internacional. Nas últimas semanas mesmo apareceu unha nova radio gratuíta que transmite mensaxes rebeldes no 102.9 FM dende unha montaña sen identificar no sueste de México...
ZNetwork está financiado unicamente pola xenerosidade dos seus lectores.
doar