Farzanaren istorioa, bere alaba Zarghuna-k itzulia eta Maya Evansek idatzia.
Sei urte nituela bizitza ona zen, ez nekien ezer amaren eta aitaren mundutik kanpo. Bizi nintzen herrian lokatz etxeak urrutitik ikusteko aukera zegoen. Baba mendiak betirako luzatzen ziren urrunean. Udaberrian dena berde bizia zen, mendietatik ura zetorren gure etxe aurreko erreka elikatzen, ura entzuten zen denbora guztian. Jendeak gogor lan egiten zuen egunero mendian ardiak eta ahuntzak artzaintza edo Bazarreko dendetan lan egiten. Emakumeek tandooretan egiten zuten ogia. Topi herriko bizitza gogorra zen baina jendea pozik zegoen.
Gerra hasi zenean hilabete bat beharbada eskolan hasi berri nintzen. Errusiarrak Bamiyanera etorri ziren eta Afganistango gerraren hasiera izan zen. Helikopteroak gure herrira bonbak botatzen hasi zirenean jendea mendira ihes egin zuen kobazuloetan bizitzera. Batzuetan bizpahiru hilabetez bi familia kobazulo batean bizi ziren. Asto baten gainean janaria eta mantak kargatu eta mendiko bide harritsuak zeharkatu genituen kobazuloen segurtasunerako. Egunean zehar gizonak alpapa mozten joaten ziren eta emakumeak batzuetan baserrietara itzultzen ziren barazkiak biltzera. Kobazuloan geratu nintzen eta nire panpinekin eta nire anai-arrebekin, ahizpa nagusi batekin eta bi anaia handiekin jolasten nintzen.
Errusiako gerra amaitzeko denbora asko behar izan zen, agian bizpahiru presidente pasatu ziren. Zaila izan zen etengabeko presiopean haztea. Jendea beti beldur zen eta ezin zuten libre bidaiatu. Hamabi urte nituela amonarekin bidaiatu nuen Kabulera, Errusiako "burdinazko ukabila"ren menpe zegoenean. Kabul errusiarrez eta jendea jipoituko zuten ยซgizon gaiztozยป beteta zegoen arren, emakume afganiarrek gona motzak janzten zituzten eta batzuetan ez zuten buruko zapirik eramaten. Gogoan dut behin autobus batean nengoela eta emakume batek Bamiyaneko nire eskuz egindako zapia miresten zuela. Emakumeak laztandu egin zuen eta nirea bezalako zapirik ez zuela inoiz ikusi esan zuen eta Bamiyanetik bat ekartzeko eskatu zidan.
Kabul garbi zegoen orduan, ez gaur bezala. Ibaiak, gaur egun ura baino zabor gehiago daukatenak, bizi eta aisialdi iturri izan ziren afganiarrentzat, ertzean arrantza egiten eta igerian ere bai. Kaleak ez zeuden jendez gainezka eta airea garbi zegoen. Gogoan dut Errusiako tankeak Panjsheer haranean borrokatzera irteten ikusi nuela. Soldaduek alde egin zutenean pozik zeuden baina itzuli zirenean kolpatu zituzten, gudu bateko hildakoak eta zaurituak zeramatzatela. Garaipen honek Ahmed Sheer Mahsood komandante tajikirraren izena jarri zuen, Afganistango historian "Panjsheer-eko lehoia" bezala goretsia.
Gerra ostean jendea oso pobrea zen eta ez zegoen janari askorik. Afganistango asko errefuxiatu bihurtu ziren Iranen, nire bi anaiak barne. Nire anaietako bat emakumezkoen jantziarekin bidaiatu zuen oinez borrokalari izatera behartuta ez izateko. Oraindik herrian bizi zirenak beren baserrietara lanera itzuli ziren, patata eta garia hazten eta behiak hazten. Nire amonak eta biok nire anaiekin jarraitzeko asmoa genuen baina nire ahizpa nagusia, Kabulen ezkondu berri zena, haurdun geratu zen, beraz, nire amona geratu zen haurra laguntzen.
Gerra hura amaitu zenerako hamahiru urte nituen eta ezkondu behar nintzela erabaki zen. Udazkena zen ezkondu nintzenean. Egun zirraragarria izan zen eta nire erabakia ez bazen ere, onartu egin behar nuela konturatu nintzen. Nire senarra Rahmonyk hemeretzi urte inguru zituen eta ederra eta jatorra zen. Herri berean hazi ginen, beraz, lehendik ezagutzen nuen. Denek ezagutzen zuten herrian, 32 familia inguru baino ez baitziren.
Nire ama eta aitaginarrebak gozokiak ekarri zituzten ezkontzara eta airera botatzen zituzten konfeti bezala. Emakumeek doryha danborra jo eta dantza egin zuten, heldutasunerako abesti berezi bat abesten zuten bitartean. Bere senarraren familiarekin bizitzera joan nintzenean oso zaila izan zen familia handia baitzen, hiru anaia eta lau ahizpa eta aiton-amonak zituen. Anaietako bat jada ezkonduta zegoenez, bere emaztea ere etxean bizi zen. Nire senarra leuna zen eta lurra miaketan eta sukaldatzen zuen. Bere anaiak esango zuen ez zela benetako gizona baina nik maite nuen eta estimatzen nuen bere adeitasuna. Beste senar batzuek ez bezala, ez ninduen inoiz jipoitu.
Egunero arropa garbitu, alpapa lurretik biltzen eta ardiak eta behiak jezten nituen. Alpapa berez hazten zen patata eta garitik gertu eta bagenekien uztak indartsu haziko zirela alpapa haziz gero. Gizonak denak nekazariak ziren eta lurra lantzen pasatzen zuten eguna.
Orduan borrokak berriro hasi ziren eta gizon asko mujahuddinekin bat egin zuten, baina Rahmony ez, lurra lantzen geratu zen, indarkeria gustatzen ez zitzaionez.
Gizonak batez ere mendian elkarren aurka borrokatzen ziren baina batzuetan indarkeria etortzen zen herrira. Askotan ikusten nituen su-jaurtitzaileak, sugar batek airetik bultzatutako gas-ontzi-ontziak. Borroka bost talderen artekoa zen eta inguruan zihoan edonori tiro egiten zioten. Talde desberdinak lerro etnikoen arabera sortu ziren eta herrialde ezberdinen laguntza jaso zuten. 'Nasar' amerikarrek lagundu zuten, 'Harakat' eta 'Scepor' Iranek lagunduta, 'Jamyat' tajiki eta paxtuierak ziren eta 'Shora' ere bazegoen. Denak borrokatu ziren 'Jang-e-dohkhely'-n, 'barruko gerra'-n.
Nire herriko jendeari entzun nion Amerika urrun zegoen herrialde bat zela baina ez nekien non. Iran, Errusia eta Pakistan bezalako beste herrialde batzuen izenak entzun nituen, baina herriko jendeak armak nondik datozen hitz egiten zuenean.
Hamabost urte nituen Khamed nire lehen umea jaio zenean. Bizitza gogorra zen mujahuddinengatik baina nire senarragatik Rahmonygatik zoriontsu nintzen. Urtebete geroago nire bigarren semea Lolla jaio zen, orduan lau urte geroago nire lehen alaba Zarghuna izan zen gure hirugarren bedeinkapena.
Mujahuddinen ostean gauzak ez zeuden argi. Najibullah presidente bihurtu zen eta jendearentzat ona zela pentsatu nuen. Gogoan dut etxean irratia entzuten nuela, gure sukaldeko suak berotzen nuela. Najibullah-ren ahotsa entzun nuen irratian, bere mezuarekin bakea eskatzen zuen eta mendietako borrokalariei jaisteko, bakea eta bizitza eskatuz. Baina ez zuten entzun. Ez nuen ulertzen zergatik jarraitzen zuten borrokan, agian armen negozioarekin zerikusirik izan zuen, baina ez dakit.
Une honetan nire bigarren alaba Karima iritsi zen, eta orduan nire seme txikienak Abdul eta Arif sei egin zituzten. Niretzat bizitza berdina zen, oraindik behientzako alpapa biltzera irten nintzen, arropa garbitu eta nire familia zaintzen nuen. Nire alaba zaharrenak Zarghuna bere aita adoratzen zuen eta inoiz ez zitzaion gustatu berarengandik banantzea. Batzuetan izarren azpian kanpoan lo egitea gustatzen zitzaion eta lurpeko zizareen beldur bazen ere, bere ondoan lo egiten tematzen zen, haien etxetik igarotzen zen errekaren hotsak lo egiten zuela. Rahmonyk bere alabak eskolara joateko gogoa zuen. Bera izan zen Zarghuna sei urterekin matrikulatu zuena eta bera izan zen askotan eskolatik ekartzen zuena.
Eta orduan talibanak etorri ziren Kabulera.
Herriko beste batzuei entzuna neukan talibanek denak hil zituztela, batez ere hazartarrak, baina istorio hauek ez nituen sinesten. Orduan, egun batean mujahuddinetako gizonak herrira itzuli ziren eta talibanak etortzen zirela esan zuten, eta haiek ere beldur zirela. Hasieran talibak kotxez heldu ziren eta gero zaldiz. Pistolak eta labana luzeak zeramatzaten. Orduan konturatu nintzen entzundako istorioak egia zirela.
Ez zegoen denborarik, kaosa zen. Rahmonyk eta biok gure seme-alaba guztiak bildu genituen, desagertuta zeuden Khamed eta Abdul izan ezik. Baina familiak bere bizitzaren alde ihes egin behar izan zuen, berehala. Egunean zehar mendiak zeharkatzen genituen, eta gau hartan talibanek piztutako etxe erreen kea ikusi genuen. Talibanek aurkituko ez gintuzten mendi tontorren segurtasunera ia ihes egin genuen.
Ez ginen ihesi zihoan familia bakarra. Gure taldean Rahmonyren anaia eta bere familia gehi beste bi gizon zeuden. Ia egun batez ibili ginen gertuko taliben ahotsez jabetu ginenean, beraz, itzal ilunetan makurtu ginen itsaslabar baten azpian. Denak izoztuta zeuden bere ezkutalekuan. Karimak esan zuen egarri zuela baina oraindik ez ginen mugitu arriskua gertu zegoela sumatzen genuelako. Emakumeak otoitz egiten ari ziren talibanek ikusi ez zitezen; ordu batzuk gehiago ezkutatuta egon behar genuen eta gero iluntzeak ezkutatzen zuen gure ihesa aurkituko ez gintuzten mendietara.
Ezagutzen ez genuen gizon bat iraganean ibiltzea gertatu zen, ez zen taliba eta ez zuen hurbileko arriskua sumatzen. Harkaitzaren azpian aterpea ikusten zuen taldea eta ateratzeko deitu zien. Bere ahotsak mendien isiltasuna moztu zuen.
Nire seme gaztea Lolla nire arropaz jantzi nuen, beraz, neska baten antza zuen, baina ez zegoen Rahmony, bere anaia eta beste bi gizonak mozorrotzen. Zarghuna bere aitari atxiki zitzaion talibek gizonei gure ezkutalekutik ateratzeko agindua eman zien bitartean. Rahmonyk bere zapia hartu eta zazpi urteko Zarghuna inguruan bildu zuen, bere alaba ez zitzaion inoiz urrun egotea gustatu, beldurrik ez izateko eta beti berarekin egongo zela esan zion.
Bost minutu geroago tiro hotsa entzun genuen.
Talibanek etxera itzultzeko esan zien emakumeei eta haurrei. Kolpeak hitz egin ezinik utzi ninduen eta hankek funtzionatzeari utzi zioten. Lurretik arrastaka joan behar nuen menditik. Hurrengo egunean Rahmony aurkitzea erabaki genuen baina elurra eta hotz handia zegoen. Bilatu genuen baina ez genuen aurkitu.
Rahmonyren ama gizonak hil zirela konturatu zen, beraz, gorpuak bilatzera joan zen. Banatu gintuzten lekutik ez oso urruti aurkitu zituen, zuloak egin zituzten eta hil zituzten lekuan lurperatu zituzten.
Rahmony, nire senarra jator eta ederra joan zen.
Orain nire sei seme-alaben bizitzaz pentsatu behar nuen. Hasieran ez nien Arif eta Karima kontatu nahi talibanek haien aita hil zutela, gainera oraindik ez nuen Khamed seme zaharrena eta lau urteko Abdul-en berririk. Menditik itzultzen zirenei galdetu genien ea ikusi zituzten, baina ez. Hogei egunen buruan herriko jendeak talibanek hil behar zirela esan zuen, baina azkenean berrogei egun luzeren buruan lehengusu bat etorri zen esanez seguru zeudela eta izeko baten etxean.
Bizitza ia ezinezkoa zen Rahmony gabe. Bere anaietako bi eta bere aita ere hil zituzten. Geratzen zitzaion familiari galdetu nion ea bere lur zatia eduki nezakeen, anaietako batek baiezkoa eman zuen baina besteak ez. Baina orain familia baten buru nintzen eta afganiar baten antzera nire lur zatia aldarrikatu nuen. Segurtasuna txarra zen oraindik, talibanen mehatxua nabarmena zen oraindik, beraz, geratzen zitzaigun azienda saldu eta alde egiteko asmoa genuen. Ogirako bi zaku irin erosi eta gure astoa kargatu genuen. Nire familia gaztea eramaten dut asteetan bidaiatzen genuen bitartean; muinoen gainean eta izarren azpian lo egiten, talibiak sahiestuz. Abdul ibiltaria zen oraindik eta Arif eraman behar izan zuten, baina hala ere nire familia elkarrekin eta seguru mantendu nuen.
Azkenean Kabuleko kanpoaldera heldu ginen eta emakume jator bat aurkitu genuen, bere etxe handia gizonik ez zuen familia batekin partekatu nahi zuena. Senarra eta aita biak Pakistanera joan ziren hiru seme-alaba eta etxea zaintzeko utzita. Eman ziguten gela ederra zen emakume onaren aita aberatsa baitzen. Lollak, orain hamaika urte, bertako denda batean lana lortzea lortu zuen eta Khamedekin mendira ere joan zen sastrakak biltzera, tandoor-a elikatzeko eta beste familia batzuei saltzeko.
Etxe horretan egon ginen sei hilabetez Bamiyaneko senideek itzultzea seguru zegoela esan ziguten arte, talibanak joan zirela. Bidaia luzea egin genuen gure herrira itzultzeko, nahiz eta honezkero negua zenez bidaia oso neketsua izan zen. Egunez egurra eta zuhaixkak biltzen genituen gauez erretzeko.
Gure etxera bueltatu ginenean beste norbait egon zela ikusi genuen. Horman zeuden koadroak erreta zeuden, izkinan utzi genuen arropa kaxa bat kanpora bota zuten eta lurrera balak zeuden. Nire amonak talibanen sukaldari bihurtutako istorioak kontatu zituen. ยซAmaยป deitzen zioten eta oilaskoa ekartzen zioten prestatzeko edo irina ogia egiteko. Herria okupatu zuten talilibak, lehen etorri ziren eta emakumeak galtzerdiak ez eramateagatik hil eta jipoitzen zituztenetatik desberdinak ziren. Talib hauek nire amona onartu zuten eta zapi berria ere eman zioten, zeraman hura hari hutsa zelako.
Estatubatuarrak etorri zirenean talibanek teilatuetan zehar kamuflaje sareak zituzten autoetan utzi zuten.
Gogoan dut janari-paketeak zerutik bota zituztela eta nire bizilagunetako bat zelaira korrika atera zela, gerra askotan norbaitek landatu zuen lur meatze bat ezagutu gabe. Orduan atzerriko soldaduak etorri ziren baina herriko jendeak ez zuen galderarik egin. Bake garaia zen nahiz eta denak pobreak izan eta jende asko hil edo alde egin zuten.
Gauzak garestiak ziren. Khamedek lurrean lan egiten zuen eta Lollak kalean txiklea, galtzerdiak, pospoloak eta intxaurrak bezalakoak saltzen zituen: intxaur bat bere oskolean 2 afganiar zen (2p inguru). Karima eta Zarghuna etxean lan egiten zuten arropa garbitzen eta iturriko ura biltzen, eskolara ere bueltatu ziren.
Hainbeste bidaia eta gose eta beldur izan ondoren, bizirik egoteko itxaropena aurkitu genuen.
Elkarrizketa hau Farzana Bamiyanetik Kabulera bidaiatu zenean egin zen, Zarghunaren graduazio ekitaldirako. Gaur egun, Bamiyanetik datozen errepideak oso arriskutsuak dira talibanek, ISISek eta gaizkileek zaintzen dituztelako. Autobus bat gelditzen bada jendeak esaten du familia ikustera edo ospitalera joango dela, ikasleak edo gobernuko langileak aurkitzen badira, litekeena da exekutatu egingo dutela. Atzerritarrak aurkitzen badira bahitu edo hil egingo dituzte. Etxe batean bandera zuri batek talibanak adierazten ditu.
Zarghuna Afganistango Bake Boluntarioen kidea da, bere familiako lehen pertsona da unibertsitateko lizentziatua, bere herriko lehen emakumea eta lehen APVetako bat. Amaren istorioa itzuli eta bere oroitzapenetatik xehetasunak gehitu zituen. Farzana oso harro zegoen bere alaba graduatua ikusteaz.
Hau ere astean idatzi zen a UNAMA txostena argitaratu zen 3,948an 2016 zibil hil eta 7,920 zauritu izan zirela errekorra. 2009az geroztik, Afganistango gatazka armatuak 24,841 zibil hil ditu eta beste 45,347 zauritu ditu.
ZNetwork irakurleen eskuzabaltasunaren bidez soilik finantzatzen da.
Dohaintzan